عربستان سعودی که طی چند سال اخیر به یکی از مهمترین همسایگان ناراضی جمهوری اسلامی ایران در حاشیه خلیج فارس تبدیل شده، بارها علیه برنامه هستهای تهران شمشیر را از رو بسته است.
با این همه، به نظر میرسد ریاض بر کوششهای خود برای دستیابی به جایگاهی قابل توجه در عرصههای فنی و سیاسی مرتبط با انرژی هستهای افزوده است که عضویت این کشور در شورای حکام آژانس بینالمللی انرژی اتمی نقطه اوجی برای آن به شمار میرود.
برای بررسی حضور عربستان در میان 11 عضو جدید شورای حکام که طی پنجاه و هشتمین نشست سالانه مجمع عمومی آژانس بینالمللی انرژی اتمی چهارم مهرماه در وین برگزیده شدند، باید به چندین نکته توجه کرد:
1- برخی اطلاعات بهویژه اسناد منتشر شده از سوی «محمد خیلوی» دیپلمات فراری عربستان به آمریکا، نشان میدهد ریاض از دهه 70 میلادی برنامههایی برای دستیابی به سلاح هستهای داشته است.
گرچه آن دوران همزمان با مناقشات اعراب و رژیم صهیونیستی بود اما شاید حمایتهای آمریکا، آلمان، فرانسه و دیگر کشورهای غربی از هستهای شدن ژاندارم منطقه یعنی رژیم پهلوی در ایران، ریاض را به فکر اقدامی موثر انداخت.
پیروزی انقلاب اسلامی ایران و بالا گرفتن موج شیعههراسی و اسلامهراسی از سوی غرب، به واکنش کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس بهویژه عربستان منجر شد. شورای همکاری خلیج فارس یادگاری به جا مانده از همان دوران است.
رقابتهای راهبردی منطقهای در عرصههای سیاسی- امنیتی برای افزایش دایره نفوذ دو قدرت مطرح نیز همچنان ادامه دارد.
ریاض در همان زمان به سوی سرمایهگذاری در برنامههای هستهای عراق و پاکستان رفت اما خرید 36 موشک میانبرد از چین با توانایی حمل کلاهک هستهای با واکنش منفی آمریکا و فشار بر ریاض برای پیوستن به معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای (ان. پی. تی) و پروتکل الحاقی انجامید.
از آن زمان واشنگتن بر مبنای راهبرد چندگانه خود کوشیده است بازار تسلیحاتی عربستان را در اختیار گیرد تا افزون بر منافع اقتصادی، از داشتهها و نداشتههای ریاض آگاهی داشته باشد تا مانع از بروز هر گونه تهدید احتمالی برای رژیم صهیونیستی شود.
از سال 1387 تاکنون که آمریکا در راستای برنامه «اتم برای صلح»، با مقامات سعودی برای تامین نیاز آنان به سوخت هستهای تفاهمی را امضا کرد، هر از گاه خبری درباره فعالیتهای این کشور به گوش میرسید و هر بار این بهانه را به واشنگتن میداد که اعلام کند دستیابی تهران به سلاح هستهای به رقابتهای منطقهای دامن میزند و آن را به مرحله خطرناکی وارد میکند.
اینک عربستان احتمالا به موازات حضور در شورای حکام میکوشد روند دستیابی به داشتهها و حتی دانستههای هستهای خود را سرعت بخشد.
2- ریاض طی سالهای اخیر همواره موضعی سفت و سخت درباره فعالیتهای هستهای جمهوری اسلامی ایران اتخاذ کرده و در برخی مواقع گوی سبقت را حتی از رژیم صهیونیستی ربوده است تا آنجا که پس از توافق گروه 1+5 با تهران در سوم آذرماه 1392، بلافاصله وزیر امور خارجه آمریکا به عربستان رفت. چندی پس از او رییس جمهوری آمریکا هم ناگزیر میشود برای اطمینانبخشی به همپیمان قدیمی خود در منطقه سفری به این کشور داشته باشد.
از این منظر، چنانچه ریاض با همین رویکرد در شورای حکام حضور یافته باشد ممکن است اثری منفی در موقعیت حساس کنونی همراه داشته باشد؛ دورهای که نام ایران به واسطه تداوم مذاکرات هستهای و توافقهای همکاری با آژانس بارها در گزارشها و سخنرانیها مطرح میشود و لغو تحریمهای مورد تاکید در سند ژنو (برنامه اقدام مشترک) که بر پایه گزارش شورای حکام به شورای امنیت تصویب شد، یکی از خواستههای ایران است.
ریاض حتی میتواند فراتر از دایره خود تاثیرگذار باشد چرا که مصر، قطر و امارات نیز در شورای حکام حضور دارند. به اینها بیفزاییم فرانسه، آلمان، انگلیس و آمریکا را که مواضع آنها درباره فعالیتهای هستهای جمهوری اسلامی ایران روشن است.
3- اختلاف نظر ریاض- واشنگتن بر سر هر گونه توافق درباره برنامه هستهای ایران آنچنان آشکار بود که دو روز پس از امضای سند ژنو نشریه «تایم» لندن نوشت: «عربستان پس از 34 سال رقابت برای نفوذ منطقهای، با احساس سرخوردگی، خیانت و ناتوانی ناشی از دستاوردهای بیشتر دشمن، توافق ژنو را تماشا کرد.»
به نوشته تایم، سعودیها تا پیش از توافق برای نشان دادن نارضایتی خود بیشترین کوشش را مبذول داشتند و حتی تهدید کردند سلاح اتمی تهیه خواهند کرد. سفیر عربستان در انگلیس هم گفت: ما ساکت نمینشینیم تا تهدیدی دریافت کنیم زیرا به طور جدی مطمئن نیستیم بهترین دفاع از کشور و منطقه را داشته باشیم.
«ترکی فیصل» رییس پیشین دستگاه اطلاعاتی عربستان نیز اوایل اردیبهشت ماه پیش از توافق پاکستان و عربستان بر سر انتقال کلاهک هستهای به این کشور، در نشست امنیتی «منامه»، پایتخت بحرین، گفت: حفظ امنیت منطقهای ما به عنوان گروه کشورهای خلیج (فارس) ایجاب میکند با همکاری هم یک موازنه واقعی قدرت از جمله در دانش هستهای با ایران برقرار کنیم و برای هر مساله احتمالی درباره برنامه هستهای ایران آماده باشیم. هرگونه نقض این توازن به مقامات ایران اجازه میدهد از همه دریچهها برای ضربه زدن به ما استفاده کنند.
«گئورگی گاوس»، استاد مطالعات خاورمیانه در دانشگاه «ورمونت» آمریکا، پنجم آذر 1392 به روزنامه تایم گفت: عربستان از این توافق سرخورده است زیرا دیگر دلیل اندکی برای استفاده از سلاحهای هستهای دارد و هر اقدام خود را با احساس ناامنی انجام میدهد که از ناشی از یک ترس عمیق و اغراقآمیز است که این معامله هستهای مقدمهای بر توافق ژئوپلتیکی ایران- آمریکا باشد که ایران را به قدرت برتر در لبنان، سوریه و عراق تبدیل کند.
به گفته او، «البته دور از ذهن است واشنگتن به این زودی کلید منطقه را به تهران بسپارد اما ریاض فکر میکند دولت اوباما درباره منطقه اشتباه میکند.» از این رو، «عربستان به دنبال کنار هم گذاشتن روایتهایی مخفی است که از راههای غیرقابل پیشبینی آسیب خواهند رساند.»
«مئیر جاودانفر» پژوهشگر موسسه «استراتژی و سیاست» در یکی از دانشگاههای فلسطین اشغالی نیز دهم اردیبهشت ماه با اشاره به نمایش موشکهای هستهای عربستان طی رزمایش «شمشیر عبدالله» به نشریه تایم گفت: عربستانیها چندان به دولت اوباما اعتماد ندارند. آنان نگرانند واشنگتن پس از دستیابی به توافق با ایرانیها، سعودیها را کنار بگذارد.
همزمان وبگاه صهیونیستی «دبکافایل» درباره این رزمایش نوشت: عربستان با صدای بلند و رسا میگوید به سلاح هستهای دست پیدا کرده و آماده است در صورت بروز درگیری مسلحانه با ایران از آنها استفاده کند.
دبکافایل افزود: پیام این مراسم برای آمریکا این است که عربستان همچنان روی ایرادهای خود به توافقنامه جامع هستهای با ایران ایستاده است.
به نوشته این وبگاه، «عربستان نیز اعتقاد اسراییل را دارد که توافقی که با از بین بردن کامل برنامه هستهای ایران فاصله داشته باشد، در واقع سند رسیدن ایران به آستانه قدرت هستهای و در نتیجه آغاز جنگی در خاورمیانه است که عربستان نیز در آن حضور خواهد داشت.»
بنابراین به نظر میرسد ریاض که تا پیش از این نگرانیهای خود را با واشنگتن در میان میگذاشت و انتظار داشت پاسخ عملی مناسبی در قبال آن دریافت کند، چندی است به فکر امتحان کردن مسیرهای دیگر افتاده و از این رو کسب جایگاههای منطقهای و بینالمللی را هدف قرار داده است.
4- آیا آمریکا به سبب تامین امنیت دو پایه مهم سیاست منطقهای خود در خاورمیانه یعنی رژیم صهیونیستی و منابع انرژی، میتواند به عربستان هستهای اعتماد کند؟
«عاموس یادلین» رییس پیشین بخش اطلاعات نظامی رژیم صهیونیستی، دوازدهم اردیبهشتماه پس از انتشار خبر توافق پاکستان و عربستان بر سر انتقال کلاهک هستهای به این کشور، به روزنامه صهیونیستی «هاآرتص» گفت: آیا میتوان مطمئن بود عربستان دارای سلاح هستهای، هیچ خطری برای اسراییل نخواهد داشت؟ آیا سلاح اتمی عربستان از انرژی هستهای ایران خطرناکتر نخواهد بود؟ فراموش نکنیم عربستان کشوری است که «بن لادن» (رهبر کشته شده القاعده) در آن تربیت شده است.
در شرایطی که غرب مشوق اولیه گسترش ژئوپلتیک سلفیگری و افراطگرایی برآمده از آل سعود در منطقه بوده و اینک با نیت بازگشت به منطقه و کنترل آن بیرق مبارزه با داعش در سوریه و عراق را برداشته است، شاید در کوتاهمدت بنا به مصالحی در برابر عربستان کوتاه آمده و پرورش اینگونه اندیشهها را فقط به برخی دستگاههای غیررسمی و گروههای مذهبی عربستان نسبت دهد اما دیر یا زود همانگونه که حادثه یازدهم سپتامبر در سال 1380 نشان داد، زبان انتقاد واشنگتن از ریاض دوباره گشوده خواهد شد.
5- عربستان سعودی طی سالهای اخیر با توجه به ملاحظات سیاسی، امنیتی و اقتصادی بهویژه پس از خیزش مردمی در کشورهای اطراف خود، رقابت با جمهوری اسلامی ایران آن هم با معادله برد- باخت را برگزیده و حتی در این مسیر، از دست دادن با مقامات رژیم صهیونیستی ابایی نداشته است.
هماهنگی این دو در موضوعهایی مانند برنامه هستهای ایران، ناآرامیهای سوریه، سرکوب اعتراضها در یمن و بحرین، کمک به گروههای افراطی منطقه و... نمایانتر شد اما بهتازگی سعودیها با سکوت در قبال جنگ 50 روزه بیشترین خدمت را به این رژیم کردند.
تردیدی نیست تثبیت حقوق هستهای جمهوری اسلامی ایران و اعتراف کشورهای غربی به این امر موازنه منطقهای را به سود تهران رقم خواهد زد و لغو تحریمها نیز سطح تبادلات اقتصادی- سیاسی خارجی این کشور را بالاتر خواهد برد.
به نظر میرسد عربستان میکوشد با افزایش نقش خود در سازمانهای بینالمللی و نهادهای فرامنطقهای بخشی از ناکامیهای استراتژیک خود را پوشش دهد. حتی این کشور وقتی پارسال عضویت غیردائم در شورای امنیت سازمان ملل متحد را رد کرد، از فرصت به دست آمده برای تبلیغ منفی علیه سوریه و ایران بهره برد.
از سوی دیگر، عربستان با ایران از نظر فناوری هستهای فاصله زیادی دارد. ایران به طور بومی به دانش چرخه کامل سوخت هستهای و دیگر دستاوردهای علمی مرتبط با آن رسیده است اما عربستان با وجود قراردادهای متعدد، سوخت تاسیسات و نیروگاههای اتمی را که با توجه به ذخایر فسیلی بسیار زیاد و جمعیت کم در آینده نزدیک نیازی به راهاندازی آنها ندارد، از کشورهای دیگر تامین خواهد کرد.
از این رو، به نظر میرسد ریاض برای پر کردن این فاصله بود که موشکهای هستهای خود را به نمایش در آورد تا بخشی از حقارت ناشی از حسادت خود از پیشرفتهای مستقلانه تهران را بپوشاند و در عین حال، سکوت آژانس و کشورهای غربی در قبال سلاح هستهای خود را به رخ بکشد.
در چنین شرایطی عربستان به عنوان عضو تازه شورای حکام آژانس بینالمللی انرژی اتمی گرچه شاید نتواند در برابر دستاوردها و پیروزیهای ایران در مسیر اثبات حقانیت نیات صلحآمیز هستهای و بازیابی حقوق خود- مشابه هر دولت دیگر عضو آژانس- گامی به پیش بگذارد اما این امکان را دارد که با فضاسازی و ابهامافکنی فضای ذهنی دیگر اعضای شورای حکام را علیه تهران تغییر دهد و به این ترتیب، به بلندپروازیهای امنیتی و نظامی خود که ثبات منطقهای را بر هم خواهد زد، بپردازد.
رسا صدر