بازي شطرنج ناباكو

نویسنده: بابك اسماعيلي 
اين در حالي است كه اغلب كارشناسان اقتصادي همچنان معتقدند با توجه به عدم مشاركت ايران و مشكلات گسترده و پيچيده موجود بر سر راه عملياتي شدن اين پروژه، امضا كردن اين موافقت نامه بيشتر يك حركت داراي پيام سياسي براي مسكو است تا آنكه داراي يك مفهوم عملياتي باشد.
طرح خط لوله ناباكو داراي مشكلات و ابهاماتي است كه در صورت برطرف نشدن آن ها و دخالت ندادن ايران در اين پروژه، اجرايي شدن اين خط لوله بيشتر به رويا مي ماند تا يك واقعيت. در اين راستا تاثير اين خط لوله بر معادلات انرژي درمنطقه را از چند زاويه مي توان مورد بررسي و تحليل قرارداد:
1- آنچه كشورهاي اروپايي را بيش از پيش، براي اجرايي شدن اين خط لوله متحد و مصمم كرده است، وابستگي شديد اين كشورها به انرژي روسيه و استفاده مسكو از انرژي به عنوان يك اهرم ابزاري در جهت تامين منافع و سياست هاي راهبردي كرملين است. استفاده مسكو از سلاح انرژي تاكنون دوبار به طور جدي اروپايي ها را به وحشت انداخته است. تجربه مناقشه گازي روسيه و اوكراين در دسامبر 2008 ميلادي يكي از آنهاست. در پي آن، كشورهاي اروپاي مركزي و جنوب اروپا با كاهش شديد واردات گاز در فصل سرما مواجه شدند.
واقعيت اين است كه وابستگي شديد اروپا به نفت و گاز روسيه، ابزار قوي و كارسازي براي حفظ و دفاع از منافع ملي در اختيار اين كشور گذاشته و قدرت چانه زني آن را در حوزه هاي مختلف سياسي و اقتصادي افزايش داده است. سران اتحاديه اروپا براي رهايي از وابستگي به انرژي روسيه تاكنون طرح هاي متعددي ارائه كرده اند كه مهم ترين آنها پروژه موسوم به «ناباكو» است. براساس اين طرح، گاز توليد شده در آذربايجان و آسياي مركزي از طريق خط لوله اي با عبور از خاك گرجستان به تركيه و از آنجا به اتريش منتقل خواهد شد. خط لوله 3300 كيلومتري ناباكو كه براي احداث آن دست كم 10 ميليارد دلار مورد نياز مي باشد، قرار است سالانه 31 ميليارد متر مكعب گاز را طي دو مرحله به اروپا منتقل كند. بنابر اين خط لوله جديد با وجود چالش ها و معضلات ويژه خود، يكي از خوش بينانه ترين پروژه ها براي محدود كردن وابستگي اروپا به گاز روسيه قلمداد مي شود.
2- نگراني مسكو از عملياتي شدن اين پروژه بسيار روشن است. خط لوله ناباكو بيشتر با هدف به حداقل رساندن وابستگي كشورهاي اروپايي به روسيه در حوزه انرژي مطرح شده است. بنابر اين كاملا مسلم است كه مسكو به هيچ وجه تمايل نداشته باشد تا جايگاه انحصاري خود در تامين انرژي اروپا را از دست دهد. در حال حاضر كشورهاي اروپايي بين 30 تا بيش از 90 درصد گاز و نفت مصرفي خود را از طريق روسيه تامين مي كنند. بنابر اين طبيعي است كه روس ها اساسا با اين پروژه موافقت نكنند. اين مخالفت تا بدان حد استراتژيك است كه «الكساندر دوگين» كارشناس مشهور روسيه در گفتگو با روزنامه روسي «كامرسانت» اظهار داشته است: «براي جلوگيري از اجراي خط لوله گاز طبيعي ناباكو اگر لازم باشد، جنگ جديدي را نيز بايد آغاز كرد. وي در ادامه گفته است: «گاز طبيعي مسئله اي ژئوپلتيك براي روسيه است و اگر لازم باشد بايد در اين پروژه مداخله نظامي هم صورت گيرد.»
3- البته مخالفت روسيه با اين طرح، اجرايي شدن پروژه ناباكو را منتفي نمي كند. روس ها در خصوص پروژه باكو - تفليس - جيحان نيز ديدگاه مثبتي نداشتند، اما دولت آمريكا با حمايت هاي سياسي و اقتصادي همه جانبه از كشورهاي آذربايجان، گرجستان و تركيه كه در مسير اين خط لوله بودند و با تزريق منابع مالي كلان، اين پروژه را با وجود آنكه منطق و صرفه اقتصادي نيز به دنبال نداشت، اجرايي كردند. بنابر اين در حوزه قفقاز و خط لوله ناباكو نيز آنچه مهم مي باشد؛ مساله قدرت و رقابت هاي استراتژيك كشورها در اين حوزه است. كشورهاي اروپايي چنانچه بتوانند با كشورهاي منطقه قفقاز و به ويژه جمهوري اسلامي ايران همكاري كنند، مي توانند اين پروژه را اجرايي كنند.
4- عدم تمايل آمريكا و برخي ديگر از كشورها در دخالت دادن ايران در اين پروژه، از همان ابتدا طرح «ناباكو» را با اغراض سياسي مواجه كرد. عدم دعوت از ايران براي شركت در نشست بوداپست كه براي تصميم گيري در مورد اين خط لوله برگزار شد، خود مهر تاييدي بر اولويت نگاه سياسي بر نگاه تجاري و اقتصادي در اجراي اين پروژه است.آمريكا در راستاي سياست سلطه جويانه خود در مقابله با ايران و به زعم خود در انزوا قرار دادن كشورمان، با هرگونه مشاركت ايران در اين پروژه مخالف است و اعتقاد دارد با مشاركت ايران در اين خط لوله، امنيت اروپا بيش از پيش به ايران گره خورده و علاوه بر بالا بردن قدرت چانه زني كشورمان در مباحثي نظير موضوع هسته اي و ديگر مسايل جهاني و منطقه اي، منابع عظيم مالي را به سوي ايران سرازير مي كند. از همين رو ايالات متحده با فشار بر اتحاديه اروپا، خواستار كنار گذاشتن ايران و عدم استفاده از پتانسيل عظيم انرژي كشورمان در اين پروژه است. اين در حالي است كه جمهوري اسلامي ايران به تنهايي بيش از 16 درصد از ذخاير گازي دنيا را در اختيار دارد و ذخاير اثبات شده آن نيز از ذخاير گاز ديگر شركت كنندگان در نشست بوداپست، نظير جمهوري آذربايجان، مصر، عراق و تركمنستان بيشتر است. مقامات ايراني بارها اعلام كرده اند كه قادرند به تنهايي سالانه 37 ميليارد متر مكعب گاز به اروپـا صادر كنند. بنابر اين بديهي است كه با شكل گيري چنين خط لوله اي و دسترسي اروپاييان به انرژي كشورهايي نظير ايران، وابستگي اروپا به گاز روسيه به شدت كاهش مي يابد. سخنان «وولفانگ روتن استورفر» مدير اجرايي شركت O.M.V اتريش كه يكي از اعضاي كنسرسيوم خط لوله ناباكو نيزتاييدي بر اين ادعاست. وي اظهار داشت: «ايران دومين ذخاير بزرگ دنيا را در اختيار دارد و اين كه بگوييم نبايد گاز ايران از طريق اين خط لوله منتقل شود، بي معناست.»
5- در كنار خبر امضاي احداث اين خط لوله، حركت ايران در صفحه شطرنج ناباكو نيز قابل تامل و در آينده اي نزديك بسيار تاثيرگذار است. ايران در پاسخ به اين حركت آمريكا و هم پيمانان منطقه اي خود در اروپا و آسيا، احداث خط لوله پارس (Persian Pipeline) را به طول 1740 كيلومتر به منظور انتقال گاز ايران به اروپا در دستور كار خود قرارداده است. هدف از اجراي اين طرح، انتقال روزانه 110 ميليون متر مكعب و سالانه 37 ميليارد مترمكعب گاز طبيعي توليد شده از پنج فاز 20 تا 24 ميدان پارس جنوبي (بزرگترين مخازن مشترك گازي جهان) به اروپاست. اين مقدار 20 درصد بيشتر از گاز انتقالي ناباكو و پروژه جريان جنوبي (ساوث استريم) است كه به تنهايي حدود يك چهارم نياز گازي اروپا را تامين مي كند. از سوي ديگر، احداث خط لوله پارس تنها 8 ميليارد دلار هزينه خواهد داشت كه بسيار كمتر از طرح «ناباكو» و «ساوث استريم» است.
در مجموع همانگونه كه «ريچارد مورنينگ استار» فرستاده ويژه وزير امور خارجه آمريكا در امور انرژي اوراسيا، بارها بدان اشاره كرده است، ايالات متحده از وارد شدن جمهوري اسلامي ايران به اين پروژه به هر قيمتي جلوگيري خواهد كرد. بنابر اين در اين مقطع خاص، حضور ايران در اين پروژه را بايد منتفي دانست.
بنابر اين با توجه به امضاي موافقت نامه اوليه اين پروژه در آنكارا توسط سران برخي كشورهاي اروپايي و آسياي مركزي بدون حضور ايران از يك سو و مخالفت جدي روسيه با اجرايي و عملياتي شدن اين پروژه تا سال 2013 ميلادي از سوي ديگر، بايد گفت اگر چه خط لوله ناباكو ممكن است در مراحل ابتدايي خود بتواند با گاز صادراتي جمهوري آذربايجان و تركمنستان اجرايي شود، ولي در درازمدت براي ادامه حيات و رقابت با روس ها، سخت به جمهوري اسلامي ايران و گاز آن نيازمند است. اين قضيه بيشتر متصور است كه روس ها تلاش دارند همچنان قدرت انحصاري خود در تامين انرژي اروپا را حفظ و به هر روشي از دسترسي اروپا به منابع جايگزين جلوگيري كنند.
البته مشكلات و معضلات مهم ديگري نيز در عدم موفقيت اين خط لوله مطرح است. منبع اصلي تامين گاز اين پروژه منابع انرژي جمهوري آذربايجان است. براساس مدارك موجود، اين منابع در حالت خوشبينانه با اجرايي شدن پروژه تا سال 2020 ميلادي به اتمام خواهد رسيد. در اين صورت، كنار گذاشتن ايران از ناباكو باعث نرسيدن ظرفيت اين خط لوله به 30 ميليارد مترمكعب در سال مي شود كه اين خود به تنهايي عاملي است تا پروژه ناباكو بدون حضور ايران اقتصادي نباشد.
در همين حال مسير ترانزيت اين پروژه نيز خود گرفتار مشكلاتي است. يكي از مسائلي كه دولت هاي اروپاي شرقي را بر آن داشته تا در پروژه ناباكو به صورت جدي نقش آفريني نكنند، قراردادهاي سخت گيرانه اين كشورها با شركت روسي «گاز پروم» است و اين شركت روسي هوشمندانه با هدايت كرملين و از طريق مذاكرات بسياري كه با اين كشورها داشته است، قصد دارد آنان را به خط لوله جريان جنوبي (ساوث استريم) كه رقيب خط لوله ناباكو است، متعهد كند. اين مهم در كنار وابستگي شديد اين كشورها به گاز شركت گازپروم و مشخص نبودن منابع مالي خط لوله ناباكو و موفقيت اين طرح و از همه مهم تر غلبه نگاه سياسي بر نگاه تجاري در ناباكو، موفقيت پروژه استراتژيك براي اروپا را در هاله اي از ابهام قرار داده است.