نتیجه 20 ماه مذاکره هسته‌ای در دولت دکتر روحانی و در مجموع 12 سال مذاکره جمهوری اسلامی ایران با طرف مقابل (اعم از سه کشور اروپایی و سپس 1+5) حالا به توافق وین رسیده است؛ مرحله‌ای که به گفته دکتر روحانی آغازی بر پایان مراحل گذشته است.

فارغ از مباحث متنی و تصویری توافق وین و داده‌ها و ستانده‌های ایران، بحثی که با آغاز دور جدید مذاکرات پس از پیروزی روحانی در انتخابات ریاست جمهوری، ذهن بسیاری را به خود مشغول ساخت، پیامدهای منطقه‌ای توافق هسته‌ای ایران با 1+5 بود. این پیامدها کدام است؟

به طور کلی دو سناریو تاکنون در این خصوص از سوی تحلیل‌گران مطرح شده است؛ یکی با نگرش‌های کمی خوش‌بینانه و دیگری با رویکردی بد‌بینانه که مدعی واقع‌بینی است.

در نگرش اول، قدرت ایران به‌واسطه توافق با شش قدرت برتر نظام بین‌الملل و به صورت خاص ایالات متحده آمریکا، به طرز چشم‌گیری افزایش خواهد یافت. ایران در یک سوی میز بوده و آن شش قدرت در آن سوی میز و همین یعنی سطح قدرت ایران فراتر از منطقه است و در تراز بین‌الملل باید مورد بررسی قرار گیرد. قدرت منطقه‌ای ایران افزایش یافته و توازن منطقه‌ای به طور قابل توجهی به نفع تهران تغییر می‌کند. نتیجه این برهم خوردن موازنه قوا، صلح و ثبات بیشتر در خاورمیانه خواهد بود. این را خیلی‌ها طی ماه‌های اخیر گفته‌اند؛ قدرت‌های عربی ناچار خواهند بود تا موازنه قدرت جدید را بپذیرند و دست از ماجراجویی‌ برداشته و چون عرصه رقابت با ایران قدرتمند را تنگ می‌بینند، برای حل بحران‌های منطقه‌ای، به راه‌های مسالمت‌آمیز گرایش پیدا می‌کنند.

اعراب به دلیل رویکرد جدید آمریکا یعنی نزدیکی به ایران، عملا اصلی‌ترین متحد بین‌المللی خود را نزدیک‌شده به اصلی‌ترین رقیب منطقه‌ای خود یعنی ایران می‌بینند و همین امر باعث می‌شود تا متناسب با رفتار واشنگتن، رفتار خود را در قبال ایران هسته‌ای قدرتمند تنظیم کنند. کلیدواژه‌های چنین نگرشی را می‌تواند در این جمله یافت؛ با توافق وین منطقه به سوی ثبات خواهد رفت.

اما در نگرش دوم که مبتنی بر واقع‌گرایی (مبتنی بر اصول روابط بین‌الملل) است، اساسا تغییر موازنه قوا به دلیل توافق وین، برابر خواهد بود با تلاش رقبای منطقه‌ای ایران برای بازیابی موازنه قوای از دست رفته. مقدمه این رویکرد نیز همان مقدمه نگرش اول است یعنی در این رویکرد، باز هم قدرت ایران به دلیل نبرد دیپلماتیک با شش قدرت برتر جهانی افزایش یافته تلقی می‌شود. اما در گام بعد، دیگر خبری از تغییر رویکرد اعراب نسبت به ایران نخواهد بود. آن‌ها، آمریکا که اصلی‌ترین متحد بین‌المللی‌شان است را نزدیک‌شده به رقیب خود می‌بینند و سعی می‌کنند تا قدرت از دست رفته را با تغییر در الگوی رفتاری خود بدست آورند تا در نهایت موازنه قوای جدیدی شکل گیرد که دیگر در آن، ایران یکه‌تاز منطقه نباشد.

بر این اساس، الگوهای همگرایی و واگرایی جدیدی از سوی اعراب ترسیم می‌شود. نمونه مشخصی از این الگوی رفتاری جدید، هرچه بیشتر آشکار شدن روابط عربستان و اسرائیل است. اگر در گذشته صرفا گزارش‌هایی با منابع آگاه و یا غیرموثق و در سطحی غیررسمی از نزدیکی عربستان و اسرائیل خبر می‌دادند، طی ماه‌های گذشته این روابط با دیدار مقامات صهیونیست و سعودی آشکار شده است. معتقدان به این نگرش بر این باورند با قدرت‌گیری ایران، عربستان نه از باب صلح و ثبات بلکه از مسیر تشدید فعالیت‌های ضد ایرانی خود، در منطقه ماجراجویی خواهد کرد تا بتواند ترتیبات امنیتی منطقه را به سود خود تغییر دهد.

این‌که کدام نگرش نسبت به آینده منطقه پس از توافق وین، واقعی‌تر است، امری قابل بررسی است اما این‌که ایران باید کدام نگرش را در استراتژی امنیتی خود بیشتر مورد توجه قرار دهد، اهمیت بسیاری دارد. حتی اگر بپذیریم نگرش اول یعنی نگرش خوش‌بینانه، واقعی‌تر است، به نظر می‌رسد نباید بی‌تفاوت از کنار نگرش دوم گذشت. نشانه‌هایی هست که از تلاش عربستان برای دستیابی به بمب هسته‌ای خبر می‌دهد و این امر می‌تواند معادلات امنیتی ایران را دچار تغییر کند. لذا مطلوب این است که فراتر از برخی رفتارهای شعارگونه، گوشه چشمی به بدترین پیامد منطقه‌ای ممکن توافق وین نیز داشته باشیم.

سعید ساسانیان

اسلام تايمز