۰
يکشنبه ۳۰ دی ۱۳۹۷ ساعت ۱۳:۳۶
تحولات گسترده در سیستم جهانی باعث دغدغه اصلی نظام سیاسی کشورها در محیط تعاملات بین‌المللی در حوزه تامین امنیت و دفاع راهبردی شده است. پیچیدگی‌های نظم متحول در محیط جهانی، ساخت شبکه‌ای قدرت، درهم تنیدگی و نامتقارنی در نظام امنیتی و نقش‌آفرینی بازیگران غیردولتی معادلات بقاء را برای همه کشورها متغیر ساخته است.
ج. ا. ایران به‌عنوان کشوری تجدیدنظرطلب در نظم آمریکا محور، دارای تجربه جنگ هشت ساله و با احتساب رویکرد تهاجمی دائم آمریکا و بعضا بازیگران منطقه‌ای و غیردولتی در محیط پرتلاطم ناامنی منطقه‌ای، ناگزیر به اتخاد سیستم و دکترین دفاعی با قدرت بازدارندگی تدافعی و تهاجمی پایدار است. برای دستیابی به چنین سیستم هماهنگ و نظام‌مندی، تدوین استراتژی‌های مطمئن و پایدار و برخورداری از دکترین دفاعی مطلوب بر اثرگذاری بازدارندگی خواهد افزود. در این مقاله با توجه به تحولات جدید منطقه‌ای پیش روی ج. ا. ایران به مسئله‌ی اتخاذ «رویکرد تهاجمی» خواهیم پرداخت.
الف. اصول دکترین دفاعی در ج.ا.ایران
پیگیری سیاست‌های داخلی و خارجی هر کشور اساسا تابعی از دکترین امنیت ملی آن کشور است. اصول دکترین دفاعی که بر مبنای برخی اصول حاکمیتی، قانون اساسی، ارزشهای بنیادی و امنیت ملی شکل می‌گیرد، نقش اساسی در تعیین دکترین دفاعی را خواهد داشت. دکترین دفاعی در واقع روابط میان ساختارهای سیاسی، سیاست دفاع ملی و راهبرد دفاع ملی را توصیف می‌کند.[۱] می‌توان گفت دکترین دفاعی مجموعه‌ای از اصول اساسی، قواعد، نظریه‌ها، اندیشه‌ها، زیربنای فکری و اصول بنیادی مورد قبول و حمایت ملی است که توسط رهبران نظامی ـ سیاسی کشور و با توجه به دکترین امنیت ملی و اندیشه نظامی حاکم بیان می‌شود.[۲] دکترین دفاعی باید به گونه‌ای باشد که تحولات جهانی و منطقه‌ای به ویژه روندهای کلان بین‌المللی همانند جهانی شدن را مد نظر قرار دهد.
در تعیین دکترین دفاعی ج. ا. ایران برخی عوامل و شاخص‌های ذیل در دو سطح خاص و عام تاثیرگذار و تعیین کننده می‌باشند:
دیدگاه‌های و خط‌مشی‌های امام خمینی و همچنین فرماندهی معظم کل قوا: که بر آمادگی دفاع همه جانبه با تاکید بر راهبرد دفاع مردمی و خوداتکایی و خودکفایی در امور دفاعی و نظامی تاکید داشته‌اند.
سند چشم‌انداز و سیاست‌های کلی نظام: در این سند علاوه بر ترسیم جایگاه کشور در منطقه و جهان در بعد دفاعی، بر ارتقاء توان دفاعی نیروهای مسلح برای بازدارندگی، ابتکار عمل و مقابله موثر در برابر تهدیدها و حفاظت از منافع ملی و انقلاب اسلامی و منابع حیاتی کشور تاکید شده است.
موقعیت ژئوپلتیک: در مرکز جهان اسلام واقع شدن، برخورداری و همجواری با منابع طبیعی غنی، قرار گرفتن در چهار راه ارتباطی دنیا و دسترسی به آبهای آزاد، ج. ا. ایران را به عنوان یک کشور قدرتمند و کنشگر معرفی می‌نماید. این عوامل نقشی اساسی در تعیین دکترین دفاعی خواهد داشت.
سطح بازیگران همطراز و غیر‌همطراز[۳]: بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقهای همطراز و بازیگران خواهان وضع موجودِ قدرتمندِ ناهمطراز، بدلیل افزایش بازدارندگی تدافعی و بعضا تهاجمی دائمی، همواره در تعیین دکترین ج. ا. ایران تاثیرگذار بوده‌اند.
تحول دائمی موقعيت‌هاي راهبردي در سطح منطقه‌ای و جهاني، كشورها را ناچار به بازبيني و اصلاح رهيافت‌هاي دفاعي مي‌كند. يكي از رهيافت‌هاي نسبتا جديدي كه در اين زمينه طي دو دهه اخير ظهور كرده است، دفاع همه جانبه است.
دفاع همه جانبه به معنای آماده‌سازی و به کارگیری همه سرمایه‌های انسانی، امکانات مادی و معنوی به منظور پیشگیری و مقابله با هر نوع تهدید و تهاجم دشمنان خارجی و داخلی است[۵]. دفاع همه جانبه در واقع کاربست تمامی ظرفیت‌ها و مقدورات موجود برای مواجهه با تهدیدهای فراروی نظام است.
دفاع همه جانبه در ج.ا. ایران به مثابه راهبرد، اندیشه، سیاست و دکترین دفاعی در نظر گرفته می‌شود. استفاده از راهبرد دفاع همه جانبه از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی وجود داشته است. امام خمینی در ۲۶ شهریور ۱۳۶۷ خطاب به فرماندهان نظامی فرمودند: «در هر حال ما باید آماده و مهیا باشیم، … واجب است پیشکسوتان جهاد و شهادت در همه صحنه‌ها حاضر باشند… و در تجهیز همه آحاد و افراد این کشور، بر اساس اصول خاص دفاع همه جانبه، تا رسیدن به تشکل واقعی و حقیقی بسیج …کوشش نمود.»[۶]
بنابراین دفاع همه جانبه می‌تواند به عنوان یک دکترین دفاعی مبتنی بر استفاده از تمامی ظرفیت‌ها در جهت رفع محدودیت‌ها مورد توجه قرار گیرد، آنچنان که در نهادهای دفاعی و امنیتی کشور بر این مسئله متمرکز شده و در حال پیگیری می‌باشد. در دکترین دفاعی ج.ا. ایران، از طرف رهبران انقلاب اسلامی و نیز تئوریسین های دفاعی و نظامی، معیارهای ذیل در نظر گرفته شده است:
تنوع تهدیدات به لحاظ اثرگذاری، کارایی و جنس آنها در محیط پیرامونی ج.ا.ایران، الزام به استفاده از تاکتیک‌ها و تکنیک‌های متغیر و متنوع برای مقابله با تهدیدات را حائز اهمیت می‌سازد. اتخاذ «رویکرد تهاجمی» در دوازدهمین رزمایش پیامبر اعظم (ص) در این چارچوب است. سردار پاکپور فرمانده نیروی زمینی سپاه پاسداران در این خصوص اظهار داشت: «همانگونه که قبلا اعلام کردیم اصول و راهبرد اصلی ما دفاعی است اما در سطوح عملیاتی تاکتیکی و تهاجمی است… بهترین دفاع حمله و هجوم است زمانی که دشمن علیه کشورمان نیتی داشته باشد باید به آن هجوم ببریم چرا که عامل بازدارندگی ما همین هجوم خواهد بود.» این جملات به عنوان یک رویکرد حتی در سطح عملیاتی و تاکتیکی، اقدامی جدید بوده است.
به نظر می رسد در دکترین دفاعی ج. ا. ایران، تحول از جنگ کلاسیک دوران دفاع مقدس به جنگ نامتقارن در سطوح مختلف (سه سطح) با دشمنان تغییر یافته است؛
سطح اول: سطح تجهیزات، تسلیحات و محصولات نظامی و دفاعی است. در این سطح تجهیزاتی همانند مین‌های ضد هلی‌کوپتر، مین‌های دریایی، قایق‌های تندرو، موشک‌های بالستیک و کروز دور، میان و کوتاه برد و … قرار دارند که برای تهدیدات مختلف با سطح متفاوت در منطقه و فرامنطقه اولویتی‌دهی می‌گردد.
سطح دوم: این سطح مشابه آن در جنگ‌های نیابتی بوده که از مرحله کلاسیک تا مرحله آموزش و ساماندهی گروه‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سطح سوم: این سطح بر مبنای دفاع نامتقارن بر محور سرزمین و جغرافیا می‌باشد بدین معنا که جنگ امروزه در عراق و سوریه برای نجنگیدن در خاک کشور می‌باشد و عمق استراتژیک و افزایش قلمرو امن را در پی خواهد داشت.[۷]
زمانی که عرصه رویارویی به خارج از مرزها انتقال می‌یابد و به عبارتی سطح «جغرافیایی تهدید» عمیق‌تر می‌شود تا قلمرو سرزمین ایمن‌تر بماند و زمانی که مواجهه با دشمنان در عراق و سوریه صورت می‌گیرد، این می‌تواند به معنای رویکرد تهاجمی در نظر گرفته شود. بر همین اساس، مشاور رسانه‌ای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در مصاحبه‌ای اعلام کرد: «تحول دکترین نظامی ج. ا. ایران از بازدارندگی دفاعی پس از دوران دفاع مقدس به بازدارندگی دفاعی و تهاجمی تغییر یافته است.» لذا مهمترین رویکرد جدید در رزمایش اخیر، استفاده از قابلیت‌های تهاجمی در حوزه‌های زمینی، هوایی و دریایی بصورت همزمان بوده است. عملیات آبی خاکی با تجهیزات جدید و اشغال سرزمین دشمن برای نخستین بار اتفاق افتاد.
اتخاذ «رويكرد تهاجمي» در دوازدهمين رزمايش پيامبر اعظم (ص) در این چارچوب است. سردار پاكپور فرمانده نيروي زميني سپاه پاسداران در این خصوص اظهار داشت: «همانگونه كه قبلا اعلام كرديم اصول و راهبرد اصلي ما دفاعي است اما در سطوح عملياتي تاكتيكي و تهاجمي است… بهترين دفاع حمله و هجوم است زماني كه دشمن عليه كشورمان نيتي داشته باشد بايد به آن هجوم ببريم چرا كه عامل بازدارندگي ما همين هجوم خواهد بود.» این جملات به عنوان یک رویکرد حتی در سطح عملیاتی و تاکتیکی، اقدامی جدید بوده است.
اتخاذ رویکرد تهاجمی از آن روست که ایران با تهدیدات گوناگون مواجه است و اولویت‌بندی در تهدیدات و نوع پرداخت به آنان باعث شده است تا با جدیت بیشتری به ضرورت‌های امنیتی خود بیاندیشد. تجربیات اخیر نیروهای نظامی ج. ا. ایران در نبرد علیه تروریست‌ها، امنیت مرزها و تجربیات حاصل از جنگ‌های اخیر یکی از عوامل شکل‌گیری دکترین‌های جدید تاکتیکی مبتنی بر تهاجم می‌باشد. در بخشی از بحث رویکرد تهاجمی و زمانی که دشمن علیه کشور نیتی داشته باشد که محرز است، مفهوم دفاع پیشگیرانه تهاجمی شکل می‌گیرد. این دفاع در چارچوب تعرضات قابل پیش‌بینی و حتمی‌الوقوع معنا می‌یابد آنچنان که آمریکا در جنگ ۲۰۰۳ علیه عراق از مفهوم دفاع پیشگیرانه استفاده نمود. البته این به معنای رویکرد تهاجمی نیست و در معنای واقعی، دفاع پیشگیرانه تهاجمی محسوب می‌شود. این بدان معناست که رویکرد تهاجمی اعلامی از طرف سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در این چارچوب قابل پذیرش می‌باشد. رویکرد تهاجمی ج. ا. ایران بر مبنای سابقه حمله در گذشته می‌باشد. ج. ا. ایران بعد از انقلاب اسلامی بلافاصله مورد هجوم رژیم بعث عراق قرار گرفت[۸].
بنابراین به نظر می‌رسد اتخاذ رویکرد تهاجمی در راهبرد دفاعی ج. ا. ایران متاثر از عواملی همچون حوادث احتمالی مختلف کوچک و بزرگ و غیرقابل پیش‌بینی است که بصورت تدریجی و غیرمحسوس شکل می‌گیرد و بر شکل‌گیری محیط امنیتی پیرامونی و منطقه‌ای تاثیرگذار است.
دلایل اتخاذ رویکرد تهاجمی
آنچه ج.ا. ایران در راهبرد دفاعی خود دارد، در چارچوب بازدارندگی، بیش از آنکه جنبه تهاجم و دفاع را توامان داشته باشد، دارای جنبه‌های دفاعی است. راهبرد دفاعی ج.ا.ا ایران نوعی از راهبرد در نظر گرفته می‌شود که هدف آن حفاظت از تمامیت ارضی، منافع ملی و ساختارهای قانون اساسی است. نبرد نامتقارن در سطوح مختلف، کسب اقتدار و برتری دفاعی در سطح منطقه و تهدیدات بالقوه و بالفعل محیط پیرامونی، اتخاذ رویکرد جدید پیشگیرانه تهاجمی را مورد توجه تحلیل گران دفاعی و نظامی قرار داده است. این رویکرد در دو سطح منطقه‌ای و فرامنطقهای قابل تحلیل می‌باشد:
سطح منطقه‌ای: بنا به شرایط منطقه‌ای فعلی و تهدیدات گسترده نامتوازن و پیش‌بینی نشده پیش روی ج. ا. ایران، اتخاذ رویکرد تهاجمی در سطح عملیاتی و تاکتیکی به افزایش ضریب امنیت و بقاء ج. ا. ایران میانجامد. علی رغم آنکه ج. ا. ایران همواره بر یک راهبرد دفاعی تدافعی ـ تعاملی مبتنی بر بازدارندگی در برابر تهدیدات منطقه‌ای و فرامنطقهای تاکید می‌کند، اتخاذ رویکرد پیشگیرانه تهاجمی به افزایش امنیت، کاهش تهدیدات و خنثی‌سازی تحولات نامتعارف علیه ج. ا. ایران میانجامد. عمده ترین تهدیدات نامتعارف پیش روی ج. ا. ایران، در سطح منطقه‌ای قرار دارد. در شرایط فعلی اتخاذ یک رویکرد مطلوب، آگاهانه و پیشدستانه به افزایش امنیت کشور کمک خواهد نمود. البته این مسئله نمی‌تواند صرفا به معنای اتخاذ رویکرد تهاجمی عملیاتی باشد زیرا استفاده از این رویکرد می‌تواند تبعات مختلف امنیتی و سیاسی داشته باشد. لذا منظور از اتخاذ رویکرد تهاجمی منطقه‌ای به معنای درک عمیق تحولات فعلی و پیش بینی حوادث آینده و اتخاذ اقدامات پیشدستانه نه در حوزه عملیات‌های نظامی کلاسیک، بلکه به معنای سیاست‌های اعلامی همراه با اتخاذ اقدامات داخلی مبتنی بر ایجاد بازدارندگی تهاجمی است.
سطح فرامنطقهای: اندیشیدن در مورد نگرانی‌های امنیتی منطقه‌ای از اولویت‌های سیاست‌گذاری دفاعی و امنیتی ایران می‌باشد. اما تهدیدهای متوجه ج. ا. ایران افزون بر بعد منطقه‌ای، ابعاد فراتر از منطقه نیز دارد که به سیاستگذاران ایرانی آموخته که در دکترین دفاعی خود، هم منطقه‌ای و هم جهانی بیندیشند.[۹]
به نظر می‌رسد بخش مهم تهدید عمده برای ج. ا. ایران که بتواند بر تنش امنیتی و تهدید واقعی استوار باشد، در بعد فرامنطقهای و جهانی قرار دارد. ایالات متحده آمریکا به عنوان اولین تهدید واقعی برای کشور که طی چهل سال با تهدید پایدار، سایه بر چتر امنیتی ج. ا. ایران انداخته است، همواره در حوزه‌های مختلف در تمامی سطح‌های داخلی و منطقه‌ای و فرامنطقه به تهدید خود ادامه می‌دهد.
ج. ا. ایران برای خنثی سازی این تهدیدات همواره بر رویکرد بازدارندگی تدافعی تاکید داشته است. اما شرایط پیچیده‌ی تحولات منطقه در سال های اخیر، اتخاذ رویکرد تهاجم دفاعی برای به حداقل رساندن تهدیدها را ناگزیر ساخته است. بحران سوریه، عراق و یمن به عنوان بخشی از محیط امنیت ساز در بعد جهان اسلام برای ج. ا. ایران، نیروی امنیتی گریز از مرکز برای خنثی‌سازی تهدیدات و افزایش عمق راهبردی و پیشگیری از تهدیدات آینده را افزایش داده است. به عنوان نمونه می‌توان به اعلام برنامه اعزام ناوگروه ارتش ج. ا. ایران در اوایل سال ۱۳۹۸ به اقیانوس اطلس و نزدیک به سواحل آمریکا اشاره کرد که از طرف ارتش ج. ا. ایران، علاوه بر تامین امنیت اقتصاد ایران در دریاهای آزاد، به صورت نسبی، به معنای اتخاذ یک رویکرد تهاجمی خنثی‌ساز تهدید در نظر گرفته می‌شود اگرچه دارای ابعاد محدودی است.
اتخاذ رويكرد تهاجمي از آن روست كه ايران با تهديدات گوناگون مواجه است و اولويت‌بندي در تهديدات و نوع پرداخت به آنان باعث شده است تا با جدیت بیشتری به ضرورت‌هاي امنيتي خود بیاندیشد. تجربيات اخير نيروهاي نظامي ج. ا. ايران در نبرد عليه تروريست‌ها، امنيت مرزها و تجربيات حاصل از جنگ‌هاي اخير يكي از عوامل شكل‌گيري دكترين‌هاي جديد تاكتيكي مبتني بر تهاجم مي‌باشد.
پیامدها
اعلام اتخاذ رویکرد تهاجمی از طرف مقامات نظامی ایران، صریحا برای اولین بار است که اعلام شده است. پیامدهای این اتخاذ در بعد تهدیدسازی و امنیت‌سازی برای ایران، موارد ذیل می‌تواند باشد:
بُعد تهدیدساز
محیط منطقه‌ای پیچیده و ناامن پیش رو، تهدیدات غیرسازمان یافته، مخالفین و گروه‌های منافق و پیشرفت فناوری و از طرفی افزایش مداوم تهدیدات رسمی برای امنیت ملی، اتخاذ یک رویکرد مناسب را برای مقابله و خنثی سازی این تهدیدات ضروری ساخته است. در واقع تهدیدات امنیت ملی کشور، تهدیداتی هستند که اولین و ضروری‌ترین شیوه مقابله با آن به منظور مهار، کنترل، خنثی‌سازی و یا محو آن، بهره‌گیری از ابزارها و روش‌های نظامی یا نرم‌افزاری مرتبط در قالب بکارگیری از قدرت (نظامی، بازدارندگی و مهار) است.[۱۰]
دکترین دفاعی اعلامی، سیاست‌های راهبردی و راهبردهای دفاعی که از طرف ج. ا. ایران مورد توجه قرار گرفته است، همه در مرحله اول به دنبال خنثی‌سازی تهدیدات نامتقارن دولتی و غیردولتی و سپس تامین امنیت ملی است. مطالعه تاریخ سیاسی و اینکه طی دویست سال اخیر هیچ نوع سیاست تهاجمی از سوی ج. ا. ایران علیه همسایگان اتخاذ نشده، نشان از این واقعیت دارد که ایران هیچ گاه متجاوز نبوده است. تمام شاخص‌های اثربخشی در تامین امنیت و منافع کشور آنچنان که طی چهار دهه اخیر نشان داده است، صرفا بر پایه بازدارندگی تدافعی بوده است.
اتخاذ رویکرد تهاجمی اعلامی در واقع نوعی دفاع پیشدستانه در مقابل تهدیدات و بحران‌های پیش روست که طی سالهای اخیر به شکل‌های مختلف بروز یافته است. اساسی‌ترین اصول دکترین دفاعی ج. ا. ایران در حال حاضر رهیافت دفاع همه جانبه می‌باشد. از طرفی دفع تجاوز احتمالی از طرف هر نوع متجاوزی برای نه تنها ج. ا. ایران بلکه برای تمامی کشورها به رسمیت شناخته شده است. دفاع پیشدستانه آن چنان که در رفتار بازیگران و همچنین در حقوق بین‌الملل موضوعه، به نوعی مورد تائید قرار گرفته است، حق مشروع و ذاتی ایران برای دفاع از حاکمیت و قلمرو حاکمیتی خود خواهد بود.
موسی نصیری/ کارشناس حوزه‌های دفاعی و امنیتی
منابع
[۱] . مرادعلی صدوقی، ماهیت و روش شناسی نوین راهبرد دفاع ملی، فصلنامه راهبرد دفاعی، سال اول، شماره ۱، پائیز ۱۳۸۲، صص ۳۷-۳۳٫
[۲] . محمد باقر دانش آشتیانی، و علی رستمی، تحلیلی بر دکترین نظامی-دفاعی مقام معظم فرماندهی کل قوا در محیط ملی و بین‌الملل، فصلنامه علوم و فنون نظامی، دوره ۱۲، شماره ۳۶، تابستان ۱۳۹۵، ص ۵٫
[۳] . یعقوی زهدی، مقایسه سیاست دفاعی با راهبرد دفاعی و دکترین دفاعی، با نگاهی به عوامل موثر در تدوین سیاست دفاعی ج. ا. ایران، فصلنامه راهبرد دفاعی، سال پنجم، شماره هفدهم، پائیز ۱۳۸۶، صص ۲۳-۱۹٫
[۴] . علی صباغیان، امنیت انسانی و دفاع همه جانبه، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال ۱۶، شماره ۶۲، طمستان ۱۳۹۲، ص ۹۴
[۵] . مهدی خانی، امام خمینی و بسیج استراتژی دفاع همه، مطالعات بسیج ۱۳۷۶ شماره ۱۵، زمستان ۱۳۷۶، ص ۱۴۹
[۶] . صحیفه امام خمینی، جلد ۲۱ ، صص ۱۳۳-۱۳۵
[۷] . «تغییر استراتژی نظامی ایران از دفاعی به دفاعی تهاجمی»، مقدمی فرد، وبسایت تحلیلی ـ خبری مثلث، منتشرشده در تاریخ ۱۰/۰۷/۱۳۹۵، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.mosalas.ir
[۸] . ابوالحسن شاکری و عباس سلطان پور، پژوهشنامه حقوق کیفری، سال ششم، شماره دوم، پائیز و زمستان ۱۳۹۶، ص ۱۲۵-۱۲۱۴٫
[۹] . ابومحمد عسگرخانی و محمدرضا حق شناس، تهدیدهای منطقه ای و راهبرد تسلیحاتی ـ امنیتی ج. ا. ایران، فصلنامه راهبرد دفاعی، سال نهم، شماره ۴۳، تابستان ۱۳۹۰، صص ۹۰-۸۹٫
[۱۰] . راهبرد دفاعی جمهوری اسلامی ایران (ملزومات و راه‌کارها)، کابک خبیری، وبسایت بصیرت، منتشر شده در تاریخ ۲۹/۲/۹۳، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://basirat.ir/fa/news/266904
ج. ا. ایران به‌عنوان کشوری تجدیدنظرطلب در نظم آمریکا محور، دارای تجربه جنگ هشت ساله و با احتساب رویکرد تهاجمی دائم آمریکا و بعضا بازیگران منطقه‌ای و غیردولتی در محیط پرتلاطم ناامنی منطقه‌ای، ناگزیر به اتخاد سیستم و دکترین دفاعی با قدرت بازدارندگی تدافعی و تهاجمی پایدار است. برای دستیابی به چنین سیستم هماهنگ و نظام‌مندی، تدوین استراتژی‌های مطمئن و پایدار و برخورداری از دکترین دفاعی مطلوب بر اثرگذاری بازدارندگی خواهد افزود. در این مقاله با توجه به تحولات جدید منطقه‌ای پیش روی ج. ا. ایران به مسئله‌ی اتخاذ «رویکرد تهاجمی» خواهیم پرداخت.
الف. اصول دکترین دفاعی در ج.ا.ایران
پیگیری سیاست‌های داخلی و خارجی هر کشور اساسا تابعی از دکترین امنیت ملی آن کشور است. اصول دکترین دفاعی که بر مبنای برخی اصول حاکمیتی، قانون اساسی، ارزشهای بنیادی و امنیت ملی شکل می‌گیرد، نقش اساسی در تعیین دکترین دفاعی را خواهد داشت. دکترین دفاعی در واقع روابط میان ساختارهای سیاسی، سیاست دفاع ملی و راهبرد دفاع ملی را توصیف می‌کند.[۱] می‌توان گفت دکترین دفاعی مجموعه‌ای از اصول اساسی، قواعد، نظریه‌ها، اندیشه‌ها، زیربنای فکری و اصول بنیادی مورد قبول و حمایت ملی است که توسط رهبران نظامی ـ سیاسی کشور و با توجه به دکترین امنیت ملی و اندیشه نظامی حاکم بیان می‌شود.[۲] دکترین دفاعی باید به گونه‌ای باشد که تحولات جهانی و منطقه‌ای به ویژه روندهای کلان بین‌المللی همانند جهانی شدن را مد نظر قرار دهد.
در تعیین دکترین دفاعی ج. ا. ایران برخی عوامل و شاخص‌های ذیل در دو سطح خاص و عام تاثیرگذار و تعیین کننده می‌باشند:
- سطح خاص: منظور از سطح خاص عوامل و شاخص‌های مشخص است که مستقیما تاثیرگذارند.
دیدگاه‌های و خط‌مشی‌های امام خمینی و همچنین فرماندهی معظم کل قوا: که بر آمادگی دفاع همه جانبه با تاکید بر راهبرد دفاع مردمی و خوداتکایی و خودکفایی در امور دفاعی و نظامی تاکید داشته‌اند.
سند چشم‌انداز و سیاست‌های کلی نظام: در این سند علاوه بر ترسیم جایگاه کشور در منطقه و جهان در بعد دفاعی، بر ارتقاء توان دفاعی نیروهای مسلح برای بازدارندگی، ابتکار عمل و مقابله موثر در برابر تهدیدها و حفاظت از منافع ملی و انقلاب اسلامی و منابع حیاتی کشور تاکید شده است.
موقعیت ژئوپلتیک: در مرکز جهان اسلام واقع شدن، برخورداری و همجواری با منابع طبیعی غنی، قرار گرفتن در چهار راه ارتباطی دنیا و دسترسی به آبهای آزاد، ج. ا. ایران را به عنوان یک کشور قدرتمند و کنشگر معرفی می‌نماید. این عوامل نقشی اساسی در تعیین دکترین دفاعی خواهد داشت.
سطح بازیگران همطراز و غیر‌همطراز[۳]: بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقهای همطراز و بازیگران خواهان وضع موجودِ قدرتمندِ ناهمطراز، بدلیل افزایش بازدارندگی تدافعی و بعضا تهاجمی دائمی، همواره در تعیین دکترین ج. ا. ایران تاثیرگذار بوده‌اند.
تحول دائمی موقعيت‌هاي راهبردي در سطح منطقه‌ای و جهاني، كشورها را ناچار به بازبيني و اصلاح رهيافت‌هاي دفاعي مي‌كند. يكي از رهيافت‌هاي نسبتا جديدي كه در اين زمينه طي دو دهه اخير ظهور كرده است، دفاع همه جانبه است.
- سطح عام: منظور جنبه‌ی عام از عناصری است که در دکترین دفاعی تاثیرگذار هستند.
دفاع همه جانبه به معنای آماده‌سازی و به کارگیری همه سرمایه‌های انسانی، امکانات مادی و معنوی به منظور پیشگیری و مقابله با هر نوع تهدید و تهاجم دشمنان خارجی و داخلی است[۵]. دفاع همه جانبه در واقع کاربست تمامی ظرفیت‌ها و مقدورات موجود برای مواجهه با تهدیدهای فراروی نظام است.
دفاع همه جانبه در ج.ا. ایران به مثابه راهبرد، اندیشه، سیاست و دکترین دفاعی در نظر گرفته می‌شود. استفاده از راهبرد دفاع همه جانبه از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی وجود داشته است. امام خمینی در ۲۶ شهریور ۱۳۶۷ خطاب به فرماندهان نظامی فرمودند: «در هر حال ما باید آماده و مهیا باشیم، … واجب است پیشکسوتان جهاد و شهادت در همه صحنه‌ها حاضر باشند… و در تجهیز همه آحاد و افراد این کشور، بر اساس اصول خاص دفاع همه جانبه، تا رسیدن به تشکل واقعی و حقیقی بسیج …کوشش نمود.»[۶]
بنابراین دفاع همه جانبه می‌تواند به عنوان یک دکترین دفاعی مبتنی بر استفاده از تمامی ظرفیت‌ها در جهت رفع محدودیت‌ها مورد توجه قرار گیرد، آنچنان که در نهادهای دفاعی و امنیتی کشور بر این مسئله متمرکز شده و در حال پیگیری می‌باشد. در دکترین دفاعی ج.ا. ایران، از طرف رهبران انقلاب اسلامی و نیز تئوریسین های دفاعی و نظامی، معیارهای ذیل در نظر گرفته شده است:
- تشکیل ارتش بیست میلیونی
دفاع همراه با بازدارندگی
نبرد نامتقارن به مثابه بازدارنده هر دشمن متجاوز احتمالی
تقویت کامل بنیه ملی از طریق آموزش نظامی عمومی برای حفظ استقلال و تمامیت ارضی و دفاعی کشور
کسب اقتدار و توان دفاعی و برتری در سطح منطقه
دفاع همه جانبه
تنوع تهدیدات به لحاظ اثرگذاری، کارایی و جنس آنها در محیط پیرامونی ج.ا.ایران، الزام به استفاده از تاکتیک‌ها و تکنیک‌های متغیر و متنوع برای مقابله با تهدیدات را حائز اهمیت می‌سازد. اتخاذ «رویکرد تهاجمی» در دوازدهمین رزمایش پیامبر اعظم (ص) در این چارچوب است. سردار پاکپور فرمانده نیروی زمینی سپاه پاسداران در این خصوص اظهار داشت: «همانگونه که قبلا اعلام کردیم اصول و راهبرد اصلی ما دفاعی است اما در سطوح عملیاتی تاکتیکی و تهاجمی است… بهترین دفاع حمله و هجوم است زمانی که دشمن علیه کشورمان نیتی داشته باشد باید به آن هجوم ببریم چرا که عامل بازدارندگی ما همین هجوم خواهد بود.» این جملات به عنوان یک رویکرد حتی در سطح عملیاتی و تاکتیکی، اقدامی جدید بوده است.
به نظر می رسد در دکترین دفاعی ج. ا. ایران، تحول از جنگ کلاسیک دوران دفاع مقدس به جنگ نامتقارن در سطوح مختلف (سه سطح) با دشمنان تغییر یافته است؛
سطح اول: سطح تجهیزات، تسلیحات و محصولات نظامی و دفاعی است. در این سطح تجهیزاتی همانند مین‌های ضد هلی‌کوپتر، مین‌های دریایی، قایق‌های تندرو، موشک‌های بالستیک و کروز دور، میان و کوتاه برد و … قرار دارند که برای تهدیدات مختلف با سطح متفاوت در منطقه و فرامنطقه اولویتی‌دهی می‌گردد.
سطح دوم: این سطح مشابه آن در جنگ‌های نیابتی بوده که از مرحله کلاسیک تا مرحله آموزش و ساماندهی گروه‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سطح سوم: این سطح بر مبنای دفاع نامتقارن بر محور سرزمین و جغرافیا می‌باشد بدین معنا که جنگ امروزه در عراق و سوریه برای نجنگیدن در خاک کشور می‌باشد و عمق استراتژیک و افزایش قلمرو امن را در پی خواهد داشت.[۷]
زمانی که عرصه رویارویی به خارج از مرزها انتقال می‌یابد و به عبارتی سطح «جغرافیایی تهدید» عمیق‌تر می‌شود تا قلمرو سرزمین ایمن‌تر بماند و زمانی که مواجهه با دشمنان در عراق و سوریه صورت می‌گیرد، این می‌تواند به معنای رویکرد تهاجمی در نظر گرفته شود. بر همین اساس، مشاور رسانه‌ای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در مصاحبه‌ای اعلام کرد: «تحول دکترین نظامی ج. ا. ایران از بازدارندگی دفاعی پس از دوران دفاع مقدس به بازدارندگی دفاعی و تهاجمی تغییر یافته است.» لذا مهمترین رویکرد جدید در رزمایش اخیر، استفاده از قابلیت‌های تهاجمی در حوزه‌های زمینی، هوایی و دریایی بصورت همزمان بوده است. عملیات آبی خاکی با تجهیزات جدید و اشغال سرزمین دشمن برای نخستین بار اتفاق افتاد.
اتخاذ «رويكرد تهاجمي» در دوازدهمين رزمايش پيامبر اعظم (ص) در این چارچوب است. سردار پاكپور فرمانده نيروي زميني سپاه پاسداران در این خصوص اظهار داشت: «همانگونه كه قبلا اعلام كرديم اصول و راهبرد اصلي ما دفاعي است اما در سطوح عملياتي تاكتيكي و تهاجمي است… بهترين دفاع حمله و هجوم است زماني كه دشمن عليه كشورمان نيتي داشته باشد بايد به آن هجوم ببريم چرا كه عامل بازدارندگي ما همين هجوم خواهد بود.» این جملات به عنوان یک رویکرد حتی در سطح عملیاتی و تاکتیکی، اقدامی جدید بوده است.
اتخاذ رویکرد تهاجمی از آن روست که ایران با تهدیدات گوناگون مواجه است و اولویت‌بندی در تهدیدات و نوع پرداخت به آنان باعث شده است تا با جدیت بیشتری به ضرورت‌های امنیتی خود بیاندیشد. تجربیات اخیر نیروهای نظامی ج. ا. ایران در نبرد علیه تروریست‌ها، امنیت مرزها و تجربیات حاصل از جنگ‌های اخیر یکی از عوامل شکل‌گیری دکترین‌های جدید تاکتیکی مبتنی بر تهاجم می‌باشد. در بخشی از بحث رویکرد تهاجمی و زمانی که دشمن علیه کشور نیتی داشته باشد که محرز است، مفهوم دفاع پیشگیرانه تهاجمی شکل می‌گیرد. این دفاع در چارچوب تعرضات قابل پیش‌بینی و حتمی‌الوقوع معنا می‌یابد آنچنان که آمریکا در جنگ ۲۰۰۳ علیه عراق از مفهوم دفاع پیشگیرانه استفاده نمود. البته این به معنای رویکرد تهاجمی نیست و در معنای واقعی، دفاع پیشگیرانه تهاجمی محسوب می‌شود. این بدان معناست که رویکرد تهاجمی اعلامی از طرف سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در این چارچوب قابل پذیرش می‌باشد. رویکرد تهاجمی ج. ا. ایران بر مبنای سابقه حمله در گذشته می‌باشد. ج. ا. ایران بعد از انقلاب اسلامی بلافاصله مورد هجوم رژیم بعث عراق قرار گرفت[۸].
بنابراین به نظر می‌رسد اتخاذ رویکرد تهاجمی در راهبرد دفاعی ج. ا. ایران متاثر از عواملی همچون حوادث احتمالی مختلف کوچک و بزرگ و غیرقابل پیش‌بینی است که بصورت تدریجی و غیرمحسوس شکل می‌گیرد و بر شکل‌گیری محیط امنیتی پیرامونی و منطقه‌ای تاثیرگذار است.
دلایل اتخاذ رویکرد تهاجمی
آنچه ج.ا. ایران در راهبرد دفاعی خود دارد، در چارچوب بازدارندگی، بیش از آنکه جنبه تهاجم و دفاع را توامان داشته باشد، دارای جنبه‌های دفاعی است. راهبرد دفاعی ج.ا.ا ایران نوعی از راهبرد در نظر گرفته می‌شود که هدف آن حفاظت از تمامیت ارضی، منافع ملی و ساختارهای قانون اساسی است. نبرد نامتقارن در سطوح مختلف، کسب اقتدار و برتری دفاعی در سطح منطقه و تهدیدات بالقوه و بالفعل محیط پیرامونی، اتخاذ رویکرد جدید پیشگیرانه تهاجمی را مورد توجه تحلیل گران دفاعی و نظامی قرار داده است. این رویکرد در دو سطح منطقه‌ای و فرامنطقهای قابل تحلیل می‌باشد:
سطح منطقه‌ای: بنا به شرایط منطقه‌ای فعلی و تهدیدات گسترده نامتوازن و پیش‌بینی نشده پیش روی ج. ا. ایران، اتخاذ رویکرد تهاجمی در سطح عملیاتی و تاکتیکی به افزایش ضریب امنیت و بقاء ج. ا. ایران میانجامد. علی رغم آنکه ج. ا. ایران همواره بر یک راهبرد دفاعی تدافعی ـ تعاملی مبتنی بر بازدارندگی در برابر تهدیدات منطقه‌ای و فرامنطقهای تاکید می‌کند، اتخاذ رویکرد پیشگیرانه تهاجمی به افزایش امنیت، کاهش تهدیدات و خنثی‌سازی تحولات نامتعارف علیه ج. ا. ایران میانجامد. عمده ترین تهدیدات نامتعارف پیش روی ج. ا. ایران، در سطح منطقه‌ای قرار دارد. در شرایط فعلی اتخاذ یک رویکرد مطلوب، آگاهانه و پیشدستانه به افزایش امنیت کشور کمک خواهد نمود. البته این مسئله نمی‌تواند صرفا به معنای اتخاذ رویکرد تهاجمی عملیاتی باشد زیرا استفاده از این رویکرد می‌تواند تبعات مختلف امنیتی و سیاسی داشته باشد. لذا منظور از اتخاذ رویکرد تهاجمی منطقه‌ای به معنای درک عمیق تحولات فعلی و پیش بینی حوادث آینده و اتخاذ اقدامات پیشدستانه نه در حوزه عملیات‌های نظامی کلاسیک، بلکه به معنای سیاست‌های اعلامی همراه با اتخاذ اقدامات داخلی مبتنی بر ایجاد بازدارندگی تهاجمی است.
سطح فرامنطقهای: اندیشیدن در مورد نگرانی‌های امنیتی منطقه‌ای از اولویت‌های سیاست‌گذاری دفاعی و امنیتی ایران می‌باشد. اما تهدیدهای متوجه ج. ا. ایران افزون بر بعد منطقه‌ای، ابعاد فراتر از منطقه نیز دارد که به سیاستگذاران ایرانی آموخته که در دکترین دفاعی خود، هم منطقه‌ای و هم جهانی بیندیشند.[۹]
به نظر می‌رسد بخش مهم تهدید عمده برای ج. ا. ایران که بتواند بر تنش امنیتی و تهدید واقعی استوار باشد، در بعد فرامنطقهای و جهانی قرار دارد. ایالات متحده آمریکا به عنوان اولین تهدید واقعی برای کشور که طی چهل سال با تهدید پایدار، سایه بر چتر امنیتی ج. ا. ایران انداخته است، همواره در حوزه‌های مختلف در تمامی سطح‌های داخلی و منطقه‌ای و فرامنطقه به تهدید خود ادامه می‌دهد.
ج. ا. ایران برای خنثی سازی این تهدیدات همواره بر رویکرد بازدارندگی تدافعی تاکید داشته است. اما شرایط پیچیده‌ی تحولات منطقه در سال های اخیر، اتخاذ رویکرد تهاجم دفاعی برای به حداقل رساندن تهدیدها را ناگزیر ساخته است. بحران سوریه، عراق و یمن به عنوان بخشی از محیط امنیت ساز در بعد جهان اسلام برای ج. ا. ایران، نیروی امنیتی گریز از مرکز برای خنثی‌سازی تهدیدات و افزایش عمق راهبردی و پیشگیری از تهدیدات آینده را افزایش داده است. به عنوان نمونه می‌توان به اعلام برنامه اعزام ناوگروه ارتش ج. ا. ایران در اوایل سال ۱۳۹۸ به اقیانوس اطلس و نزدیک به سواحل آمریکا اشاره کرد که از طرف ارتش ج. ا. ایران، علاوه بر تامین امنیت اقتصاد ایران در دریاهای آزاد، به صورت نسبی، به معنای اتخاذ یک رویکرد تهاجمی خنثی‌ساز تهدید در نظر گرفته می‌شود اگرچه دارای ابعاد محدودی است.
اتخاذ رويكرد تهاجمي از آن روست كه ايران با تهديدات گوناگون مواجه است و اولويت‌بندي در تهديدات و نوع پرداخت به آنان باعث شده است تا با جدیت بیشتری به ضرورت‌هاي امنيتي خود بیاندیشد. تجربيات اخير نيروهاي نظامي ج. ا. ايران در نبرد عليه تروريست‌ها، امنيت مرزها و تجربيات حاصل از جنگ‌هاي اخير يكي از عوامل شكل‌گيري دكترين‌هاي جديد تاكتيكي مبتني بر تهاجم مي‌باشد.
پیامدها
اعلام اتخاذ رویکرد تهاجمی از طرف مقامات نظامی ایران، صریحا برای اولین بار است که اعلام شده است. پیامدهای این اتخاذ در بعد تهدیدسازی و امنیت‌سازی برای ایران، موارد ذیل می‌تواند باشد:
بُعد تهدیدساز
- با اعلام رسمی اتخاذ رویکرد تهاجمی در معنای واقعی، القای تهدید برای کشورهای منطقه از طرف ج. ا. ایران می‌تواند افزایش یابد تا از هرگونه کنش معنادار، برحذر باشند.
تهدیدنمایی بیشتر از ایران، ممکن است مسابقه تسلیحاتی را در منطقه تشدید کرده و برخی کشورهای منطقه را به اتخاذ رویکرد تهاجمی وادار نماید.
یکی از القائات قدرتهای بزرگ، تهاجمی بودن سیاست‌های ایران اعلام شده است. با اتخاذ این رویکرد، تلاش رقبا و دشمنان ایران برای تصویرسازی منفی از ایران بیشتر شده و ممکن است در رفتار خود با ایران، تغییری ایجاد کنند.
اتخاذ رویکرد تهاجمی در معنای واقعی، بسترساز حضور فعالتر قدرتهای فرامنطقهای برای تامین امنیت برخی کشورهای منطقه را به همراه دارد.
اقناع‌سازی منطقه‌ای و جهانی علیه ایران به بهانه اعلام سیاست‌های تهاجمی از سوی این کشور، می‌تواند از سوی رقبا و دشمنان ایران پیگیری شود.
- افزایش توان امنیتی ایران
کاهش تهدیدات از طرف کشورهای منطقه و فرامنطقه
افزایش امنیت داخلی از طریق خنثی‌سازی تهدیدات گروه‌های تروریستی تحت حمایت برخی کشورها
افزایش عمق بازدارندگی در تمامی سطوح در مقابل متجاوز
محیط منطقه‌ای پیچیده و ناامن پیش رو، تهدیدات غیرسازمان یافته، مخالفین و گروه‌های منافق و پیشرفت فناوری و از طرفی افزایش مداوم تهدیدات رسمی برای امنیت ملی، اتخاذ یک رویکرد مناسب را برای مقابله و خنثی سازی این تهدیدات ضروری ساخته است. در واقع تهدیدات امنیت ملی کشور، تهدیداتی هستند که اولین و ضروری‌ترین شیوه مقابله با آن به منظور مهار، کنترل، خنثی‌سازی و یا محو آن، بهره‌گیری از ابزارها و روش‌های نظامی یا نرم‌افزاری مرتبط در قالب بکارگیری از قدرت (نظامی، بازدارندگی و مهار) است.[۱۰]
دکترین دفاعی اعلامی، سیاست‌های راهبردی و راهبردهای دفاعی که از طرف ج. ا. ایران مورد توجه قرار گرفته است، همه در مرحله اول به دنبال خنثی‌سازی تهدیدات نامتقارن دولتی و غیردولتی و سپس تامین امنیت ملی است. مطالعه تاریخ سیاسی و اینکه طی دویست سال اخیر هیچ نوع سیاست تهاجمی از سوی ج. ا. ایران علیه همسایگان اتخاذ نشده، نشان از این واقعیت دارد که ایران هیچ گاه متجاوز نبوده است. تمام شاخص‌های اثربخشی در تامین امنیت و منافع کشور آنچنان که طی چهار دهه اخیر نشان داده است، صرفا بر پایه بازدارندگی تدافعی بوده است.
اتخاذ رویکرد تهاجمی اعلامی در واقع نوعی دفاع پیشدستانه در مقابل تهدیدات و بحران‌های پیش روست که طی سالهای اخیر به شکل‌های مختلف بروز یافته است. اساسی‌ترین اصول دکترین دفاعی ج. ا. ایران در حال حاضر رهیافت دفاع همه جانبه می‌باشد. از طرفی دفع تجاوز احتمالی از طرف هر نوع متجاوزی برای نه تنها ج. ا. ایران بلکه برای تمامی کشورها به رسمیت شناخته شده است. دفاع پیشدستانه آن چنان که در رفتار بازیگران و همچنین در حقوق بین‌الملل موضوعه، به نوعی مورد تائید قرار گرفته است، حق مشروع و ذاتی ایران برای دفاع از حاکمیت و قلمرو حاکمیتی خود خواهد بود.
موسی نصیری/ کارشناس حوزه‌های دفاعی و امنیتی
منابع
[۱] . مرادعلی صدوقی، ماهیت و روش شناسی نوین راهبرد دفاع ملی، فصلنامه راهبرد دفاعی، سال اول، شماره ۱، پائیز ۱۳۸۲، صص ۳۷-۳۳٫
[۲] . محمد باقر دانش آشتیانی، و علی رستمی، تحلیلی بر دکترین نظامی-دفاعی مقام معظم فرماندهی کل قوا در محیط ملی و بین‌الملل، فصلنامه علوم و فنون نظامی، دوره ۱۲، شماره ۳۶، تابستان ۱۳۹۵، ص ۵٫
[۳] . یعقوی زهدی، مقایسه سیاست دفاعی با راهبرد دفاعی و دکترین دفاعی، با نگاهی به عوامل موثر در تدوین سیاست دفاعی ج. ا. ایران، فصلنامه راهبرد دفاعی، سال پنجم، شماره هفدهم، پائیز ۱۳۸۶، صص ۲۳-۱۹٫
[۴] . علی صباغیان، امنیت انسانی و دفاع همه جانبه، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال ۱۶، شماره ۶۲، طمستان ۱۳۹۲، ص ۹۴
[۵] . مهدی خانی، امام خمینی و بسیج استراتژی دفاع همه، مطالعات بسیج ۱۳۷۶ شماره ۱۵، زمستان ۱۳۷۶، ص ۱۴۹
[۶] . صحیفه امام خمینی، جلد ۲۱ ، صص ۱۳۳-۱۳۵
[۷] . «تغییر استراتژی نظامی ایران از دفاعی به دفاعی تهاجمی»، مقدمی فرد، وبسایت تحلیلی ـ خبری مثلث، منتشرشده در تاریخ ۱۰/۰۷/۱۳۹۵، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.mosalas.ir
[۸] . ابوالحسن شاکری و عباس سلطان پور، پژوهشنامه حقوق کیفری، سال ششم، شماره دوم، پائیز و زمستان ۱۳۹۶، ص ۱۲۵-۱۲۱۴٫
[۹] . ابومحمد عسگرخانی و محمدرضا حق شناس، تهدیدهای منطقه ای و راهبرد تسلیحاتی ـ امنیتی ج. ا. ایران، فصلنامه راهبرد دفاعی، سال نهم، شماره ۴۳، تابستان ۱۳۹۰، صص ۹۰-۸۹٫
[۱۰] . راهبرد دفاعی جمهوری اسلامی ایران (ملزومات و راه‌کارها)، کابک خبیری، وبسایت بصیرت، منتشر شده در تاریخ ۲۹/۲/۹۳، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://basirat.ir/fa/news/266904
مرجع : اندیشکده راهبردی تبیین
کد مطلب : ۷۷۳۱۵۵
منتخب
۶ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۳ ارديبهشت ۱۴۰۳
۲ ارديبهشت ۱۴۰۳
۲ ارديبهشت ۱۴۰۳
پیشنهاد ما
