به گزار ش
اسلام تایمز، این کتاب که از مجموعه کتاب های پژوهه تاریخی و حاصل تلاش جمعی از پژوهشگران اندیشکده برهان است در ۱۰۳ صفحه و در ۴ فصل، از سوی انتشارات دیدمان به زیور طبع آراسته گردیده است.
«حافظان استقلال ایران»، «در برابر نفوذ»، «مبارزه با استبداد و استعمار» و «نهضت انقلاب اسلامی» عناوین فصلهای ۴ گانه این کتاب هستند.
در بخشی از مقدمه این کتاب می خوانیم:
نهادهای اجتماعی در تعامل با محیط، بر آن تأثیر گذارده و از آن متأثر هستند. یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی ایران، که نقشی بیبدیل در تاریخ معاصر ایران داشته و دارد، نهاد روحانیت است. در تاریخ معاصر ایران، دو انقلاب مهم روی داده است که روحانیت در هر دو آنها نقشی بسیار مؤثر داشته است؛ اما آنچه در این میان ضرورت دارد، بررسی مقایسهای ساختار و عملکرد روحانیت از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی و پس از آن است.
پس از به انحراف کشیده شدن انقلاب مشروطه، ساختار آن دچار تغییر و تحولاتی گردید که پس از وقوع انقلاب اسلامی دچار تحولی عظیمتر شد و کارکردهای گستردهتری یافت. بررسی منطقی و مستدل عهدهدار شدن نقش سیاسی و کنش سیاسی برای برقراری نظام سیاسی، به طور توأمان، فرصتها و چالشهایی را برای روحانیت داشته که بررسی ابعاد و زوایای آن برای علاقهمندان به جمهوری اسلامی ضروری است.
روحانیت بسان نظام و سامانه، دارای مجموعهای از واحدهای بههمپیوسته از مراجع، مبلغان، مدرسان و طلاب است که هریک دارای اهدافی هستند که با کارکردها و عملکردهای خاص خود، در مجموع در راستای تحقق اهداف روحانیت گام برمیدارند. این سامانه، همچون سایر نظامها در مسیر حرکت به سوی اهدافش دارای پویایی بوده و در این راستا، با محیط پیرامونی خود در تعامل است. برخی از اهداف نهاد روحانیت همواره حفظ انسجام و هویتبخشی به اعضا، تبلیغ، امامت جمعه و جماعات و ترویج احکام و مناسک دینی است. بخشی از این نهاد در طول مبارزات مردم، رهبری مردم را برعهده داشتهاند. این عملکرد بخشی از کارکردهایی است که از طریق تعامل با محیط پیرامونی و در جهت تطبیق با آن بوده است. این کارکردها بیانگر گستردگی و پیچیدگی سازمانی این نهاد است.
حال که سخن از ساختار و نظام نهاد روحانیت به میان آمده، لازم است به ساختار آن اشارهای مختصر شود. منظور از ساختار روحانیت، «مجموعهای از نقشهای مختلفیای از رُوات، محدثان، مراجع تقلید، مجتهدان، مدرسان، وعاظ و طلابی است که ذیل نظمی واحد در جهت تحقق اهداف خود فعالیت دارند.» این مجموعه علاوه بر ساختار، دو نوع عملکرد و کارکرد سنتی و اجتماعی دارد. منظور از کارکرد سنتی، تبلیغ و ترویج دین، تعلیم و تعلم دانش دین، حفظ و صیانت از دین و اجرای مناسک دین است. نهاد روحانیت علاوه بر کارکرد سنتی که به آن اشاره شد، کارکرد اجتماعی نیز دارد. این کارکرد به مقتضای اوضاع و شرایط اجتماعی، متعدد و گوناگون بوده است. روحانیت در تعامل با محیط اجتماعی پیرامونی خود، کارکردهایی را متقبل شده که کمتر نهادی مانند آن توانسته از عهدۀ این کثرت نقش برآید.
با توجه به پیوستگی و آمیختگی دین و سیاست در روحانیت شیعی، ایفای نقش سیاسی از مهمترین کارکردهای آنان است. آموزش و هدایت و ارشاد، از دیگر کارکردهای روحانیت است که در بخش کارکردهای سنتی از آن یاد شد. اما از آنجا که همواره در طول تاریخ و تا قبل از ورود مدرنیته به ایران، هیچ نهادی حتی دولت، به نحو مستقیم در امر آموزش ورود نکردهاند، روحانیت در کنار سایر اموری که به آن میپرداخت، عهدهدار نقش آموزش نیز بوده است. مضاف بر کارکردهایی که به آنها اشاره شد، میتوان به کارکردهای پنهان نیز اشاره داشت. مشروعیتبخشی، ملتسازی و نفوذ سیاسی، از جمله کارکردهای پنهانی است که ذیل کارکرد سیاسی میگنجند. کتاب حاضر تلاشی است برای بازخوانی صفحاتی از مبارزه سیاسی اجتماعی فقها و روحانیت شیعه در برابر استبداد و استعمار در طی دویست سال گذشته.