القاعده در منطقه ساحل آفریقا به کدام سو می‌رود؟

به گزارش اسلام تایمز تحلیل‌گر اندیشکده الاهرام پنج متغیر را به عنوان اصلی‌ترین متغیرهای کنش‌گری القاعده فی المغرب الاسلامی (القاعده شمال آفریقا) تلقی می‌کند. این پنج متغیر عبارت‌اند از:

کشته شدن رهبران تاریخی: در سال‌های اخیر نیروهای امنیتی الجزائر و عملیات نظامی فرانسه موسوم به برخان تلاش کردند تا رهبران تاریخی سازمان القاعده در شمال آفریقا را ترور کنند. در این بین نیروهای فرانسوی موفق شدند تا عبدالمالک دروکدال موسوم به ابومصعب عبدالودود را در سال ۲۰۲۰ در شهر تسالیت در مرز بین الجزائر و مالی به قتل برسانند. پیش از ابومصعب عبدالودود، ابوالحسن رشید البلیدی تئورسین و قاضی سازمان نیز در سال ۲۰۱۵ ترور شد. رهبران میدانی دیگری از جمله عبدالحمید ابوزید در سال ۲۰۱۳ و یحیی ابوالهمام در سال ۲۰۱۹ و یحیی جوادی در سال ۲۰۲۲ نیز به قتل رسیدند.

غلبه عنصر قومی: با کشته شدن دروکدال رابطه القاعده با سازمان‌های افراط گرای آفریقایی که شاخه‌های القاعده محسوب می‌شدند سست‌تر شد و مناسبات محلی قوت بیشتری به خود گرفت. به عنوان نمونه سازمان نصرت الاسلام و المسلمین توانست بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۲، ۱۷ توافق‌نامه را با گروه‌ها و سازمان‌های مسلح محلی در شمال مالی ببندد، و اینگونه می‌توان گفت الگوی القاعده به حاشیه رفته و گونه‌ای الگوی طالبانی در منطقه ساحل ظهور کرد. همانگونه که طالبان در نهایت حامی مصالح پشتون‌هاست می‌توان گفت جماعت نصرت الاسلام و المسلمین نیز به گونه‌ای از سرشت ازوادی خود بهره می‌برد. هم‌خوانی با چارچوب‌های قومی و ملی یکی از مسائلی بود که ابوعبیده یوسف العنابی نیز در مصاحبه با وسیم نصر بر آن تأکید کرد.

تضعیف سرشت جهان‌وطنی: بعد از کشته شدن اسامه بن لادن رهبر اسبق القاعده در سال ۲۰۱۱ و کشته شدن ایمن الظواهری رهبر سابق این سازمان در سال ۲۰۲۲ و عدم توفیق سازمان در تعیین جانشین الظواهری، می‌توان گفت سرشت جهانی سازمان القاعده رو به افول نهاده و به تدریج نگاه‌های بومی و محلی در این سازمان در حال رشد می‌باشند.

کودتا و بی‌ثباتی نظامی: منطقه ساحل آفریقا بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲ شاهد ناآرامی‌های متعدد نظامی بود که موجب کاسته شدن قدرت دولت مرکزی در این مناطق شد، و همین امر باعث شد تا گروه‌های مسلح و تروریست فرصت کنش‌گری بیشتری در منطقه پیدا کنند.

روس و فرانسه: در سه سال گذشته روابط فرانسه با کشورهای ساحل وارد مرحله پیچیده‌ای شد. این امر پس از تصمیم دولت نظامی مالی برای گرفتن کمک از روسیه بیش از پیش خودنمایی کرد. در این بین روسیه نیز آمادگی خود را برای کمک به کشورهای آفریقایی اعلام کرده بود. همین امر باعث شد تا فرانسه نیروهای نظامی خود در منطقه موسوم به برخان را از منطقه خارج کند. این در حالی بود که نیروهای برخان نقش بسزایی در ستیز با پیکارجویان القاعده و دیگر گروه‌های مسلح در منطقه ایفا می‌کرد.

دولت نظامی جدید مالی تصمیم گرفت قراردادی را شرکت واگنر امضا کند، و این مسئله را سرگی لاوروف وزیر خارجه روسیه در سبتامبر ۲۰۲۱ اعلام کرد. ورود شرکت واگنر مسئله منطقه ساحل را پیچیده‌تر کرد. کمیساریای حقوق بشر در می ۲۰۲۳ طی گزارشی همکاری نیروهای ارتش مالی و نیروهای واگنر را در شکل‌گیری کشتاری در منطقه مورا واقع در شمال مالی در سال ۲۰۲۲ ثبت کرد. طبق این گزارش در این جنایت ۵۰۰ نفر به ضرب گلوله اعدام شده و به ۵۸ زن و دختر تجاوز شد.

طبق گزارش تحلیلی اندیشکده الاهرام، حوادثی از این دست جایگاه گروه‌های مسلحی همچون القاعده را در منطقه ساحل محکمتر خواهد ساخت و منطقه را در ورطه جهادی مانند “جهاد افغانستان” فرو خواهد برد، و در این بین مسلحین بدون اینکه تکیه‌ای بر نیروهای غربی داشته باشند تنها باید منتظر پایان عملیات فرانسوی‌ها موسوم به برخان و اتمام عملیات نیروهای اروپایی موسوم به تاکوبا باشند تا بتوانند به تدریج نفوذ خود را در منطقه بسط دهند.