خطوط قرمز ایران،راهبرد جمهوری اسلامی در چشم انداز مذاکرات پایانی ژنو

مذاکرات هسته ای در وین در حالی به پایان رسید که پیش از آن گفته می شد که این آخرین دور از گفتگوها برای دستیابی به خطوط کلی مورد توافق است و از ابتدای نشست آینده، مرحله نگارش متن آغاز می شود. منظور از نگارش متن، آنگونه که از فحوای سخنان وزیر خارجه استنباط می شد، باید به متن درآوردن درک مشترک طرفین باشد؛ درک مشترکی که گفته می شد در طول نشست های متعدد وین در سطوح کارشناسی و سپس معاونین وزرای خارجه طرفین همراه با معاون اشتون، حاصل شده است.

با این حال، هنوز حصول توافق در همه زمینه های باقیمانده مرتبط با گام پایانی توافق ژنو، در هاله ای از ابهام است. حتی برخی طرفهای غربی یا مراکز و افراد وابسته به آنها تاکید دارند که اختلاف نظرهای زیادی میان طرفین وجود دارد به گونه ای که اساساً ممکن است به این زودی تفاهمی محقق نشود.

با این حال، آنچه مشهود است اینکه هنوز هم دریچه مذاکره بسته نشده و زمان اعلام ختم این نشست ها نیز نرسیده است. در این شرایط که هنوز مذاکرات باید حداقل در خصوص جزئیات محورهای مورد توافق- اگر توافقی در کار باشد- ادامه یابد، هم کیفیت و محتوای توافق ها و هم نسبت آنها از حیث الزامات و داده-ستانده های طرفین جدی ترین مساله ای است که ارزیابی نهائی در مورد کارکرد مذاکرات طی این مدت را ممکن می کند و دورنمای آینده را نیز تا حدود زیادی تعیین می نماید.

تیم هسته ای ما در این دور از مذاکرات با همان روحیه استقبال از تعامل موثر با جهان و برون رفت از شرایط جاری- خواه بحران توصیف شود یا مشکل و یا بن بست و هر چیزی دیگر-، اما با موافقت کلی رهبری نظام و حمایت ایشان از ادامه مذاکرات، در وین حاضر شد تا در آزمون مجدد صداقت غرب در زمینه اهلیت تعامل و تمکین نسبت به توافق بر مبنای بازی برد-برد، شرکت نماید. در این زمینه، ثبات قدم و جدیت پیگیری مسیر تعامل و گفتگو به گونه ای بود که حتی قطعنامه پارلمان اروپا و حاشیه های مرتبط با آن و حتی حواشی مسائل دیدار اشتون در تهران نیز مانع حضور به موقع تیم هسته ای نشد. رئیس جمهور نیز با اشاره به اینکه قطعنامه مذکور صرفاً دارای محتوای سیاه نبوده و جنبه هائی مثبت را نیز در زمینه مساله هسته ای داشته است، بر ضرورت بی تاثیری این تحول بر مذاکرات وین مهر تائید زد.

اما پرسشی مهم ولی بی پاسخ این بود که تیم هسته ای در این دور از گفتگوها با چه راهبردی حضور یافته، این راهبرد- در صورت وجود- چه تفاوتی با مواضع منتهی به تدوین توافقنامه ژنو و توافق مربوط به اجرای گام نخست آن دارد؟ در واقع، لپ کلام در این بود که خطوط قرمز و دامنه منعطف مذاکراتی ما در این نشست ها چیست؟


1- چیستی راهبرد مذاکراتی ایران

اغلب تحلیل ها در زمینه مذاکرات و دورهای مختلف آن، بدون اشاره ای دقیق با وجود این راهبرد و تبیین ماهیت و محتوای آن صورت گرفته و غالباً در این زمینه به بررسی های نقطه ای اکتفا شده است. با توجه به اطلاعات و داده های در دسترس، این دیدگاه خالی از منزلت نبود که در این دور از گفتگوها رویکرد مدونی وجود نداشته و بازی ما بسته به شرایط و مواضع دیگر طرفها و با هدف صیانت و دفاع از اصل برنامه هسته ای کشور بوده است.

به واقع، در مورد نبایدها در مذاکرات یعنی جنبه های سلبی، دیدگاهی در تیم هسته ای وجود داشته است. اما در مورد بایدها و جنبه های ایجابی، غالباً تحقق مابه ازاهای توافق ها یعنی کاهش تدریجی و هرچه بیشتر تحریم ها (مساله اصلی) و ایجاد زمینه های همکاری بین المللی به منظور بهره مندی از نتایج انرژی هسته ای صلح آمیز (مساله کمکی) مدنظر بوده است.

از این رو، دیپلماسی هسته ای با تاکید بر حفظ رآکتور اراک (حتی با ماهیت آب سنگین) اما شاید با تغییر در کیفیت کار یا بازطراحی آن، حفظ امکان غنی سازی (شاید با وجود کم شدن سطح یا حجم آن) و همچنین عدم ورود به مسائل غیرهسته ای، وارد این دور از مذاکرات شد.

2- ورود رهبری به سیاستگذاری دیپلماسی هسته ای

یک دیدگاه کارشناسی این بوده که سیاستگذاری در این زمینه به صورت کامل در اختیار دولت بوده و تعیین خطوط قرمز نیز در این گستره وجود داشته است. برخی مقامات پیش از این با اشاره به وجود شورائی عالی برای مذاکرات هسته ای، سیاستگذاری در زمینه مذاکرات و نظارت بر نتایج آن را در قالب این شورا معرفی کردند.

الف- رویکرد ادامه مذاکره

اما بیانات رهبری در روز ملی فناوری هسته ای، سیاستگذاری مذاکرات هسته ای را دربر داشت. رهبری در این راستا، ضمن حمایت از اصل مذاکره و ادامه آن، این نکته را تاکید کرد که سیاست خارجی بر پایه خطوط تعیین شده در مراجع عالی و بر پایه منافع ملی، مجری تصمیمات بوده و البته در این زمینه بسته به محیط بازی و شرایط داخلی و خارجی، از انعطاف و قابلیت بازی منطعف نیز در حدی که از خطوط قرمز عدول نشود، برخوردار بوده است. رهبری پیش از این، دیپلماسی قهرمانانه را در همین راستا ابتکار و اطلاق نمودند.

رهبری با تصریح به اینکه با اصل پیشنهاد دولت برای مذاکره هسته ای در شرایط برد-برد موافقت داشته است، نسبت به ادامه مذاکرات نیز نگاه مثبت ابراز داشته است. با این حال، بارها رهبری تاکید نموده اند که این موافقت، مطلق نبوده و مشروط به شرایط مهم و اساسی است. این شرایط هم به سبک کار و هم خروجی های آن مربوط می شود.


ب- مذاکره عزتمندانه

از منظر سبک مذاکره، گذار از قدرت نمائی و تحمیل یا زیاده خواهی، و بر عکس، رعایت احترام متقابل و گفتگو بر پایه عزت ملت و نظام را اساس این کار شمرده اند. از همین روست که در بیانات روز ملی فناوری هسته ای نیز تصریح نمودند که زورمداری و تحمیل، نباید در این مذاکرات جائی داشته باشد. این لحن، هشداری برای امریکا و سه دولت اروپائی بود که ایران برخلاف برداشت های نادرست غرب، در موضع ضعف قرار نداشته و در مسیر ادامه مقاومت در برابر آنها بر سر حقوق ذاتی خود، ثابت قدم است و پشت ایران را هیچ تحریمی خم نخواهد کرد. از این رو، دلیلی برای امید بستن به زور برای تحمیل خواسته های فراقانونی و زیاده خواهانه بر ایران وجود ندارد و رویکرد تعامل موثر با جهان نیز به معنای پذیرش هر خواسته ای نخواهد بود.

این نکته با آنکه بسیار ساده به نظر می رسد اما متضمن پیامی راهبردی است. اگر به مجموعه گزارش های رسمی دولت امریکا نیم ساعت بعد از توافق ژنو تا کنون بنگریم، کمتر گزارشی را با این برآورد می توان یافت که تحریم ها اثر خود را بر ایران گذاشته و در نتیجه ایران به مذاکره روی آورده است. این برآورد امریکا از آن جهت بوده است که با بازی با اهرم تحریم، ایران را به سمت اخذ بیشترین امتیازات ممکن سوق دهند. از همین روست که در این گزارشها تاکید شده که امریکا مادامی که خواسته هایش تامین نشده است، تحریم را کنار نخواهد گذاشت. همین چند روز پیش بود که وزیر خارجه امریکا اظهار داشت که امریکا همچنان به افزایش تحریم ها و ادامه آنها می اندیشد.

بنابراین، غرب باید پیام این محور از دیدگاههای رهبری را دریافته باشد که مذاکره، مسیری دائمی و بی پایان نیست و ایران نیز اگر رویکرد اطاله در مذاکرات را محرز ببیند، ممکن است در مورد آینده تصمیمی دیگر اتخاذ کند.

ج- آزمون صداقت امریکا در التزام به دیپلماسی

واکنش به «بودن همه گزینه ها روی میز» نیز بخشی از سخنان اخیر رهبری بود. بر این اساس، اطمینان غرب به ماهیت صلح آمیز برنامه هسته ای ایران قطعی است. اما به تعبیر رهبری، غرب از این اهرم و ابهام سازی حول این محور، درصدد ادامه همان وضعی است که طی یک دهه اخیر با قطعنامه سازی و تحریم در پیش گرفته است. از آنجا که دشمنی امریکا با ایران، ذاتی است و به مساله هسته ای مربوط نمی شود، رهبری هشدار می دهند که تصمیم گیرندگان سیاست خارجی و نخبگان و حتی مردم تصور نکنند که حتی با حل مساله هسته ای –در صورت تحقق- نیز دشمنی های آنها مختومه می شود. بلکه آنها دستاویزهای دیگری را نیز برای ادامه همین فشارها و تحریم ها در دست اقدام دارند.

در واقع، امریکا اگر یک طرف در مذاکرات هسته ای باشد، طرف خوبی برای رابطه در امور بین المللی نیست. زیرا این کشور رابطه با هیچ کشور مستقل و عزتمندی را نمی پسندد و از تهدید و اخلال در امورشان دست نمی کشد.

با وجود این ارزیابی قطعی و یافته غیرقابل نقض رهبری، ایشان تاکید دارند که مذاکرات ادامه یابد. دلیل ادامه مذاکرات اینست که ایران درصدد استفاده از فرصت مذاکره برای بی اعتبار کردن مفروضاتی است که غرب طی سالهای گذشته علیه ایران و در پرتو ایران هراسی بر افکار عمومی جهانی تحمیل کرده است. ایران از اینکه طرف برهم زننده مذاکرات باشد، استقبال نمی کند بلکه با ادامه مذاکرات بر پایه حسن نیت، در پی آشکارتر کردن چهره امریکا با عنوان بازیگری غیرملتزم به اصول برابری، احترام متقابل و منافع مشترک است.

گفتنی است که سایر طرفهای غربی گروه 1+5 نیز ضمن فاصله گرفتن از ادامه گزینه تهدید در رفتار امریکا، در قطعنامه اخیر پارلمان که دارای محتوای ضدایرانی در عرصه حقوق بشر است، اما ذیل موضوع هسته ای آن تصریح کرده اند که «تنها گزینه» حل مساله هسته ای، مذاکره است.

اما در زمینه کیفیت ادامه مذاکرات، رهبری هم بایدها و هم نبایدهائی را برای سیاست خارجی (هسته ای) کشور ترسیم می کنند که در همه آنها، غرب نیز یکی از مخاطبین غیرمستقیم به شمار می رود.


3- نبایدهای مذاکرات هسته ای و توافق های آینده

رهبری با نقشه راه و خطوط قرمزی که در زمینه ادامه مذاکرات ترسیم می کنند، هم در راستای نظم بخشی به سیاست خارجی در عرصه هسته ای گام بر می دارند و هم با حمایت از منافع ملی، درصدد افزایش قدرت مانور برای دیپلماسی هسته ای در برابر گروه 1+5 هستند.

اولین نکته در مورد نبایدها، تحمیل زور از سوی طرفهای مقابل ایران است. همانگونه که اشاره شد، رهبری تاکید نموده که«نباید زیربار حرف زور برویم».

«تعطیل بردار نبودن دستاوردهای هسته ای» نیز از دیگر الزامات سلبی است که بر اساس آن، توافق بر سر راه حل جامع و گام نهائی آن نباید خواه از نظر محتوا و خواه نتیجه کلی، به تعطیلی فعالیت های هسته ای منجر شود. شایان ذکر است که کلیدواژه «تطعیلی» در برابر زیاده خواهی امریکا یعنی «برچیدن» برنامه هسته ای ایران قرار دارد.

«کوتاه نیامدن از حرکت علمی هسته ای» نیز از نبایدهای مذاکرات هسته ای است که بر اساس آن، روند تحقیق و توسعه هسته ای صلح آمیز نباید از حرکت بازایستد. البته گام اول توافقنامه ژنو نیز ادامه تحقیق و توسعه ایران را به رسمیت شناخته ولی تاکید رهبری بر تعمیم این حق در همه مراحل توافق ژنو است و این امر، خط قرمز ایران به شمار می رود.

«فراهسته ای کردن» مذاکرات نیز از دیگر جنبه های سلبی دیپلماسی هسته ای است که بر اساس آن، ایران هرگونه تلاش برای تبدیل مذاکرات هسته ای به مجالی برای طرح مسائل حقوق بشری، دفاعی و نظایر آن را نمی پذیرد.

آخرین خط قرمز مذاکرات هسته ای در بیانات اخیر رهبری، «فوق العاده کردن رابطه آژانس با ایران» است. اینکه «روابط آژانس بین المللی انرژی اتمی با ایران نیز باید روابط متعارف و غیرفوق العاده باشد»، به معنای لزوم اعمال دقیق حقوق و تعهدات ایران و آژانس بر اساس موافقتنامه پادمان در همکاریهای جاری و آتی است. بر این اساس، تلاش برای ایجاد روندهای استثنائی و فوق العاده برای فعالیت آژانس در ایران (خواه برای اطلاعات گیری، بازرسی، تاسیس دفتر یا نظایر آن) ممنوع است. به نظر می رسد که جدی ترین مصداق این بیانات رهبری، پروتکل الحاقی است که تا پیش از تصویب ایران، نمی تواند مبنای عمل آژانس در زمینه مسائل هسته ای قرار گیرد.

جمع بندی

رهبری با بیاناتی که در روز ملی فناوری هسته ای ایراد نمودند، خطوط قرمز نظام را در حساس ترین مقطع از مذاکرات هسته ای –یعنی رو به اتمام بودن مذاکرات مربوط به گام پایانی راه حل جامع توافقنامه ژنو و احتمال نگارش متن در خصوص آن- تبیین کردند.

با اینکه این خطوط به عنوان نقشه راه دیپلماسی هسته ای می باشند و نبایدهای توافقات احتمالی آینده را در بردارند، اما مهمترین مخاطب آن را باید گروه 1+5 دانست که با درک مواضع غیرقابل عدول ایران، نسبت به خاتمه زیاده خواهی و یکسونگری اقدام نموده و به مقتضیات بازی برد-برد ملتزم باشند و حقوق مسلم و منافع ملی ج.ا.ایران را محترم بشمارند.