۰
دوشنبه ۳۱ شهريور ۱۳۹۳ ساعت ۰۹:۱۳
امروزه استفاده از مؤلفه های قدرت نرم در سیاست های داخلی و خارجی کشورها بیش از گذشته مورد تأکید قرار گرفته است. در مفهوم سازی اولیه از قدرت نرم، مؤلفه هایی مثل فرهنگ، ارزش-های سیاسی و مطلوب های سیاست خارجی بیان گردیده است. در این یادداشت سعی شده است مؤلفه های نرم افزاری قدرت در جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی قرار گیرد.
جمهوری اسلامی ایران بر مبنای آموزه های اسلام و تأکید بر مؤلفه های فرهنگی و ارزش های سیاسی شکل گرفت و این امر ماهیت انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران را از دیگر نظام ها متفاوت ساخت. بر این اساس، مؤلفه های قدرت نرمی که در اسلام مطرح می باشد، متفاوت از آن چیزی است که در مفهوم سازی اولیه از این قدرت، توسط جوزف نای ارائه شده است. علت این تفاوت در نوع نگاه به قدرت، انسان، اخلاق و خدا است.
منابع قدرت نرم اسلامی آنگونه که در جمهوری اسلامی ایران ظاهر شده اند، بر ارزش هایی چون ایثار، شهادت طلبی، معنویت گرایی، عدالت باوری، ولایت مداری، حق گرایی و استقلال طلبی استوار است؛ به گونه ای که ضمن ایجاد تحول فرهنگی در سطح داخلی، بر روند تحولات خودباوری دینی و بیداری اسلامی در حوزه پیرامونی خود نیز تاثیر گذار بوده است.
1. قدرت نرم
مفهوم سازی اولیه قدرت نرم توسط جوزف نای صورت گرفته است. ( نای، 1389: 47) آنچه جوزف نای به عنوان منابع قدرت نرم آورده، در بردارنده سه مؤلفه فرهنگ، ارزش های سیاسی و مطلوب های سیاست خارجی است.( نای، 1389: 51)
امروز از فرهنگ به عنوان مهم ترین منبع قدرت نرم نام برده می شود.( پور احمدی،1389 :306) قدرت نرم که بعضاً آن را قدرت هنجاری و قدرت انگاره ای و عقیدتی می نامند، تکیه بر فرهنگ و ارزش ها دارد. (اصغریان کاری، 1389: 32) از فرهنگ که در قاموس و عرف بین الملل به عنوان قدرت نرم یاد می گردد. (پور احمدی، 1389: 296) که جهت دهنده به ذهن و رفتار در همه حوزه های اجتماعی است. فرهنگ یک کشور بیانگر شخصیت و هویت یک کشور است.( افتخاری، و همکاران،1387: 174) و می توان گفت نظم اجتماعی از طریق فرهنگ ساخته و یا مورد مخالفت قرار می گیرد و یا باز تولید می گردد. (تاجیک،1384: 44)
نای معتقد است، ارزش های مثبت سیاسی یک کشور در بعد داخلی و خارجی، می تواند قدرت نرم یک کشور را افزایش دهد. در بعد داخلی؛ پاسخگو بودن به مردم، رعایت اخلاق و اجرای عدالت، همگی از ارزش های مثبت یک حکومت است. در عرصه خارجی، هر حکومتی که میزان تعاملات و مناسباتش در عرصه بین الملل و منطقه ای با نهاد های دیگر سنجیده تر و همگرا تر باشد و اختلافات را به حداقل رسانیده و به معاهدات بین المللی پایبند باشد، قدرت نرم آن کشور افزایش می یابد؛ زیرا موجب جلب اعتماد دیگران و باعث نشان دادن برآیند مثبت از چهره ی یک کشور می گردد و این امر، امروزه در بعد سیاست خارجی منجر به جذب دیگران و افزایش قدرت و نفوذ یک کشور می گردد.( بیکی، 1389: 59-61)
دیپلماسی عمومی، یکی از ابزار های کلیدی قدرت نرم است.( میلسن و همکاران، 1388 : 41) که جذب قلوب و افکار، در این نوع دیپلماسی مشهود است.( گلشن پژوه، 1387: 22) زیرا در این نوع سعی شده دیپلماسی با اخلاق مورد توجه قرار گرفته به نحوی که امروزه اکثر کشورها سعی دارند در دیپلماسی و روابط بین کشورها، خود را اخلاقی نشان دهند. از آنجا که فرهنگ و ابزار های فرهنگی در بسیاری از موارد، ضمیر ناخودآگاه مخاطبان را هدف قرار می دهد و با لطافت و ظرافت غیر مشهودی بر لایه های عمیق اذهان تأثیر می گذارد، بنابراین در مقایسه با سایر ابزار های شایع در سیاست خارجی، دیپلماسی فرهنگی یا عمومی، با سهولت بیشتری بر لایه های زیرین جوامع رسوخ و اثر می گذارد.
در این دیپلماسی، فرصت بهتری برای حضور جدی بازیگران غیر دولتی مهیّا می گردد و با توجه به اینکه در قدرت نرم، توأم ساختن دیپلماسی با اخلاق، یک امتیاز است که کشورها سعی می-کنند خود را متصف به آن سازند، این نوع دیپلماسی، اخلاقی تر و انعطاف پذیر تر است.( خانی، 1382 : 137-139)
2. قدرت نرم و جمهوری اسلامی ایران
امروزه، فرهنگ و هویت، روح روابط بین الملل را تشکیل می دهد. (پور احمدی، 1389: 319) نظام اسلامی ایران از بدو تشکیل دارای مؤلفه ها و ویژگی های فرهنگی و اسلامی بوده و این موضوع سبب شده که جمهوری اسلامی ایران با توجه به فرهنگ خود، در پی اعمال قدرت فرهنگی در سیاست جهانی باشد.
ما امروزه شاهدیم که بیشترین مقاومت در جهان اسلام از ناحیه فرهنگ صورت می گیرد که این امر باعث شده فرهنگ و تمدن غرب احساس خطر کند. هانتینگتون از نظریه پردازان مشهور غربی اذعان می دارد که اقتصاد و تسلیحات قوی در کشورهای اسلامی، ما را به چالش نکشیده، بلکه فرهنگ آنها طوری است که در مقابل ما ایستاده اند و تمدن ما را تهدید می کنند. ( بیلیس، -1383: 1035) همچنین جوزف نای، نظریه پرداز مشهور قدرت نرم، بیان می دارد: کشوری مثل جمهوری اسلامی ایران، با توجه به بافت فرهنگی آن که اساسش اسلام و تشیع است، با قدرت سخت قابل شکست نیست. ( نای، 1389)
2-1. فرهنگ
2-1-1.جایگاه علمی ایران
با توجه به اهمیت کسب علم و دانش در اسلام و اهمیت آن در نظام اسلامی، ما شاهد رشد چشم گیر تولید علم به صورت کمی و کیفی در کشور هستیم به نحوی که جایگاه ایران پس از انقلاب، به لحاظ تعداد دانشجو، بیست و دومین کشور جهان گردید و در رشته های فنی در جهان چهادهم و در خاورمیانه بعد از مصر قرار دارد. همچنین ایران به لحاظ پیشرفت پزشکی و هسته ای در جهان جزء ده کشور اول و در خاورمیانه مقام نخست را دارد و رشد 18 درصدی تولید مقاله از دیگر مواردی است که جایگاه علمی ایران را ارتقا داده است. ( ایزدی، 1387: 188)
2-1-2. فرهنگ مقاومت و شهادت
شهادت گرایی از واژگانی است که با فرهنگ ایرانیان عجین گشته و پس از انقلاب اسلامی ایران و بالاخص در دروان دفاع مقدس، در قالب فرهنگ استقامت، سلحشوری و فداکاری نمود یافته است. فرهنگ شهادت طلبی قبل از ورود اسلام نیز در بین ایرانیان وجود داشته است. در اساطیر و ادبیات داستانی که مربوط به مقاومت ملی و جدال در مقابل بیگانگان بوده است، نشانه هایی از شهادت گرایی ترسیم می گردد. در این ارتباط حتی (آرش کمان گیر) در کنشگری خود برای حفظ تمامیت ارضی کشور، به قتل می رسد.
بعد از اسلام و در مکتب شیعه با الهام از عاشورا، روحیه شهادت طلبی در دوره های مختلف باز تولید می گردد؛ که باید گفت اساساً شهادت از اجزاء لاینفک هویت شیعه است.( مصلی نژاد،1389: 336) فرانسیس فوکویاما می گوید: «شیعه پرنده است که افق پروازش خیلی بالاتر از تیر رس ماست. این پرنده دارای دو بال است، یک بال سرخ و بال دیگر سبز. بال سرخ شیعه، شهادت طلبی است، که ریشه در کربلا دارد و شیعه را فنا ناپذیر کرده است».(ایزدی،1387: 8)
اگر ملّتی راه شهادت را انتخاب کند، هیچ موقع تن به اسارت و ضلالت نمی دهد. با توجه به این نوع نگاه، امام خمینی (ره) می فرماید: «منطق ملت ما، منطق صدر اسلام است، اگر بکشیم بهشت می رویم و اگر کشته بشویم به بهشت می رویم این منطق شکست ندارد». (امام خمینی، -1370: 314)
2-2. ارزش های سیاسی
با استقرار نظام اسلام سیاسی و الگوی حکومت اسلامی در ایران، روزنه های امید در دل مسلمانان به وجود آورد. مدل موفق حکومت اسلامی در ایران، بعد از 33 سال و بعد از گذراندن روزهای سخت، امروزه در سطح جهان به عنوان یک مدل حکومتی مطرح است. امروزه در هر کشور مسلمانی که انقلاب می شود و یا حکومتی ساقط می گردد، اولین گزینه برای تشکیل نظام، حکومت مبتنی بر اسلام است. این امر بدون تأثیر از انقلاب ایران نبوده و لذا با توجه به جنبش -ها و انقلاهایی که در منطقه رخ داده است، خود کشورهای غربی اذعان دارند که خاستگاه این انقلاب ها، اسلام است و انقلاب ایران، این خاستگاه، یعنی اسلام را، بین مردم زنده نموده است.
2-2-1. خدا محوری
یکی از اموری که باعث تقویت قدرت نرم می گردد، تکیه کردن بر قدرت لایزال الهی است، در بحث قبل به طور مفصل آورده شد که هیچ قدرتی جز به خواست خدا و جز از جانب او وجود ندارد. ایرانیان نیز، تکیه بر قدرت لایزال الهی را مهم ترین نماد و اصل اعتقادی خود می دانند. آنها به هنگام ورود اسلام، پیرو دین زرتشت بوده و معتقد به خدای یگانه بودند. ایرانیان از دوران قبل از اسلام تا به حال با تکیه بر دو پشتوانه مستحکم، یعنی ملیّت و تدیّن، که در رأس آن توحید است، توانسته اند عوامل اتحادساز را در نظام و جامعه بین تمامی اقشار به وجود آورند.(گلشن-پژوه، 1387: 315)
انقلاب اسلامی ایران به عنوان انقلابی برای خدا و با هدف اجرای احکام الهی و ارزش های توحیدی بنا گشت و حاکمیت مطلق خداوند را در تمام برنامه های خود، به عنوان یک اصل قبول نمود و از آن به عنوان محرّک در رسیدن به اهداف الهی استفاده نمود. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مواردی آورده شده که حاکی از پذیرش حاکمیت مطلق خداوند بر جهان و انسان ها دارد و لزوم تسلیم در برابر امر خداوند را لازم شمرده است. ازاین رو همه سیاست های جمهوری اسلامی ایران، مبتنی بر حاکمیت خدا بر هستی شکل گرفته است. اصل 56 و اصل 2 نیز بر این امر دلالت می نماید.
2-2-2. اخلاق مداری
جمهوری اسلامی ایران با توجه به هویت اسلامی و شیعی خود، ائمه معصومین (ع) را الگوی خود قرار داده و سیره اخلاقی آنها را جزء لاینفک برنامه ریزی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود می داند. بر خلاف آنچه در رژیم قبلی و یا در کشورهای غربی وجود دارد، در جمهوری اسلامی ایران، رعایت اصول اخلاقی یک ارزش محسوب می گردد و در سیاست های کلی، بحث تقویت فضائل اخلاقی و ایمان در کنار مؤلفه هایی مثل روحیه ایثار و امید به آینده آورده شده است که این امر حاکی از بها دادن به ارزش های والای اخلاقی در کنار دیگر امور مثل سیاست و اقتصاد و ... دارد.
رعایت اخلاق در اصل های 3،37،38،39و40 قانون اساسی آورده شده که بر اصولی مانند اصل برائت، منع شکنجه، آزادی عقیده، ترک هتک حرمت و عدم تجاوز به حقوق دیگران تأکید شده است.
2-2-3. عدالت
جمهوری اسلامی ایران با گفتمان عدالت شکل گرفت و قانون اساسی آن، که راهنمای منش سیاسی، فرهنگی و اقتصادی است، بر همان مبنا استوار گردید. عدالت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، از گفتمان های اصلی انقلاب محسوب می گردد که امام خمینی ( ره) آن را ارائه دادند. حضرت امام در مورد هدف غایی انقلاب اسلامی می فرمایند: «ما می خواهیم عدالت اسلامی در این مملکت برقرار کنیم...اسلامی که عدالت محور باشد، اسلامی که در آن هیچ ظلمی نباشد...» (امام خمینی(ره)،1370: 24)
عدالت طلبی همواره ریشه در فرهنگ و تمدن ایران داشته و اسلام شیعی آن را تقویت کرده است. عدالت، یکی از ارزش های جامعه ایران، پیش از گرویدن ایرانیان به دین مبین اسلام بوده است، به گونه ای که عدالت طلبی یکی از عناصر قوام بخش هویت ایرانی است و ایرانیت در برگیرنده و متضمن عدل و عدالت می باشد. (مجتهدزاده،1383: 244)
2-3. مطلوب های سیاست خارجی
سیاست خارجی جمهوری ایران، با مبنای آموزه های اسلامی، بر اصولی همچون نفی هر گونه سلطه جویی و سلطه پذیری، حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور، دفاع از حقوق مسلمانان، عدم تعهد در برابر قدرت های سلطه گر و روابط صلح آمیز متقابل با دول غیر محارب، همچنین دفاع از مبارزه حق طلبانه مستضعفین در برابر مستکبرین، نفی سلطه بیگانگان بر منابع طبیعی، اقتصادی و فرهنگ استوار است. با توجه به اصول مندرج در قانون اساسی (اصل 11،151،152،153)، می توان به دو نوع سیاست سلبی (نفی سبیل) و ایجابی (ایجاد وحدت) در روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد. این دو منش سیاسی اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران که از اسلام گرفته شده، بستر و ظرفیت فکری برای مبارزه با سلطه جویی های استکبار را، با توجه به روحیه خود باوری، به وجود آورده است.
برآیند کلی اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، در دو مورد ذیل نمود پیدا کرده و قابل بیان است.
1. به چالش کشیدن هژمونی غرب: نتیجه تمام اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران که از اسلام گرفته شده است، بستر و ظرفیت فکری برای مبارزه با سلطه جویی های غرب را به وجود آورده است. این روحیه خود باوری که در مسلمانان ایران و جهان به وجود آمده است، هژمونی غرب را به چالش کشیده است؛ به نحوی که آنان امروزه از ایمان، اعتقادات دینی و اسلام سیاسیِ خواهان تشکیل حکومت اسلامی می ترسند و احساس خطر می کنند.
2. جهانی شدن مبارزه با سلطه، زور و استکبار: در رأس تمام اینها، مبارزه با آمریکا و اسرائیل قرار دارد. به عنوان مثال، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نهضت های آزادی بخش در فلسطین روح تازه ای گرفتند و ملت های دیگر در سراسر جهان برای حمایت از مردم فلسطین، در مقابل اسرائیل قرار گرفتند. به عبارتی، مبارزه با اسرائیل، به یک نماد در جهان، بالاخص در کشور های اسلامی تبدیل شده است.
هانتینگتون، از نظریه پردازان مشهور غربی، اذعان می دارد که اقتصاد و تسلیحات قوی در کشورهای اسلامی، ما را به چالش نکشیده، بلکه فرهنگ آنها طوری است که در مقابل ما ایستاده اند و تمدن ما را تهدید می کنند.
این در حالی است که در سه دهه قبل، کسی جرأت زیر سؤال بردن اسرائیل را نداشت. هر چند امروزه شاهد برخی فشارها از طرف لابی صهیونیسم برای کم رنگ کردن این تحرکات و یا خاموشی آن ها هستیم، اما حقیقتاً وضع تغییر نموده و وضع از این هم برای اسرائیل و آمریکا بدتر خواهد شد، انقلاهای اخیر در خاورمیانه و از دست دادن مهره های کلیدی در کشورهایی مثل مصر و تونس و به راه افتادن کاروان های آزادی از قلب اروپا، همگی نشانگر واقعیت دیگری است، که بدون شک بازنده آن، غرب و اسرائیل است.
جمع بندی
انقلاب اسلامی ایران، که از همان ابتدا دارای ماهیت فرهنگی بود، با تکیه بر اصول اسلامی، توانست برآیند مثبتی در اذهان و افکار عمومی داخل و خارج ایجاد نماید که این امر باعث افزایش قدرت و اقتدار جمهوری اسلامی ایران گردیده است. جمهوری اسلامی ایران، هویت متمایزی را در منش فرهنگی و سیاستی خود پذیرفت که کاملاً بر مبنای اسلام بود. الگویی که تجانس و ارتباطی با ساختار اندیشه سکولار نداشت؛ یعنی مبانی فکری، هدف، فرآیند تاریخی و تطوراتی متمایز از گفتمان سکولار داشته و پایه‌گذار فرآیندی معرفتی، از طریق عرضه گفتمانی جدید بود. غرب با درک این امر، در صدد چالش با آن بر آمد.
آنچه در این یادداشت مورد بحث قرار گرفت، مؤلفه های قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران بود، مؤلفه هایی مثل اخلاق، شهادت طلبی، معنویت گرایی، علم گرایی، ولایت فقیه، و... که در تمام آنها، اسلام و تشیع به عنوان یک اصل و راهنما قرار داشت. در کنار این اصول، موقعیت استراتژیک و ژئوپولتیک، سابقه تمدنی، اهمیت به علم و داشتن منابع غنی اولیه، از کشور ایرانِ بعد انقلاب، کشوری قدرتمند و مؤثر درتحولات دنیا ساخته است و این سبب گشته است که امروزه جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک الگو برای کشورهای آزادی خواه دنیا، مخصوصاً کشور های مسلمان تبدیل گردد.
زیرا جمهوری اسلامی ایران، رویکردی را برای مسائل سیاسی انتخاب کرد که امروزه مورد توجه تمام کشور ها قرار گرفته و آن رویکرد فرهنگی و دینی به مسائل داخلی، منطقه ای و بین المللی بود. مردم ایران به احیای اموری پرداختند که فطرت هر مسلمان و آزادی خواهی دنبال آن بود.
کار ویژه نظام جمهوری اسلامی ایران، بیدار نمودن ضمیرهای خفته ای بود که سال ها و بلکه قرن ها خفت و ضلالت را دیده بودند و از هر گونه بی عدالتی، بد اخلاقی، ظلم و زیاده خواهی به تنگ آمده و انقلاب ایران، راه را برای احیای مجدد اسلام و خواسته های درونی ملت های مسلمان باز نمود. در بعد داخلی نیز، مردم که از هر گونه بی عدالتی ها و بی توجهی ها به اسلام به تنگ آمده بودند، با شکل گیری نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، به خواسته هایشان رسیدند.
جمهوری اسلامی ایران از تمام مؤلفه های بالفعل و بالقوه فرهنگی و دینی در جهت تقویت و استحکام پایه های سیاسی و اجتماعی خود استفاده نمود و توانست در جهت حفظ و تداوم وحدت اقشار جامعه گام بردارد و به الگویی در سطح منطقه ای و بین المللی تبدیل گردد.
مهدی جعفری پناه
منابع:
• افتخاری، اصغر، و همکاران، 1387، قدرت نرم و سرمایه اجتماعی، تهران ، انتشارات امام صادق،چ 1.
• ایزدی، حجت الله، پائیز 1387، مبانی قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران، فصنامه مطالعات بسیج،سال11،شماره40.
• بیکی، مهدی، 1389، قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران، چ2، دانشگاه امام صادق علیه السلام، تهران.
• پور احمدی، حسین، 1389، قدرت نرم در جمهوری اسلامی ایران، بوستان کتاب، قم.
• تاجیک، محمد رضا، دی ماه 84، جنبش دانشجویی و سیاست فرهنگی، ماهنامه آئین، شماره 10.
• خانی، محمد حسن، پائیز و زمستان 1382، فرهنگ و جایگاه آن در سیاست خارجی کشور ها، دو فصلنامه سیاسی، شماره 2.
• خمینی( امام ره)، روح الله، 1370، صحیفه نور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چ2،-جلدهای 9و 25.
• گلشن پژوه، محمود رضا، 1387، جمهوری اسلامی ایران و قدرت نرم، تهران ، معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی،چ 1.
• مجتهدزاده، پیروز، 1383، روحیه عدالت خواهی و جایگاه آن در هویت ملی ایرانیان، تهران، انتشارات مؤسسه مطالعات ملّی.
• مصلی نژاد ، عباس، 1389، فرهنگ سیاسی ایران، تهران، فرهنگ صبا، چ 4.
• میلسن ژان و همکاران، 1388، دیپلماسی عمومی نوین؛ قدرت نرم در روابط بین الملل، چ2، مترجمان: رضا کلهر و سید محسن روحانی، دانشگاه امام صادق علیه السلام، تهران.
• نای، جوزف، 2 مهر 1389، (سخنرانی جوزف نای در شورای انگلستان)، قدرت نرم و دیپلماسی عمومی در قرن 21، مشرق.
• ---، ----، 1389، قدرت نرم ابزارهای موفقیت در سیاست بین الملل، روحانی، سید محسن، ذوالفقاری، مهدی، امام صادق، تهران.
جمهوری اسلامی ایران بر مبنای آموزه های اسلام و تأکید بر مؤلفه های فرهنگی و ارزش های سیاسی شکل گرفت و این امر ماهیت انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران را از دیگر نظام ها متفاوت ساخت. بر این اساس، مؤلفه های قدرت نرمی که در اسلام مطرح می باشد، متفاوت از آن چیزی است که در مفهوم سازی اولیه از این قدرت، توسط جوزف نای ارائه شده است. علت این تفاوت در نوع نگاه به قدرت، انسان، اخلاق و خدا است.
منابع قدرت نرم اسلامی آنگونه که در جمهوری اسلامی ایران ظاهر شده اند، بر ارزش هایی چون ایثار، شهادت طلبی، معنویت گرایی، عدالت باوری، ولایت مداری، حق گرایی و استقلال طلبی استوار است؛ به گونه ای که ضمن ایجاد تحول فرهنگی در سطح داخلی، بر روند تحولات خودباوری دینی و بیداری اسلامی در حوزه پیرامونی خود نیز تاثیر گذار بوده است.
1. قدرت نرم
مفهوم سازی اولیه قدرت نرم توسط جوزف نای صورت گرفته است. ( نای، 1389: 47) آنچه جوزف نای به عنوان منابع قدرت نرم آورده، در بردارنده سه مؤلفه فرهنگ، ارزش های سیاسی و مطلوب های سیاست خارجی است.( نای، 1389: 51)
امروز از فرهنگ به عنوان مهم ترین منبع قدرت نرم نام برده می شود.( پور احمدی،1389 :306) قدرت نرم که بعضاً آن را قدرت هنجاری و قدرت انگاره ای و عقیدتی می نامند، تکیه بر فرهنگ و ارزش ها دارد. (اصغریان کاری، 1389: 32) از فرهنگ که در قاموس و عرف بین الملل به عنوان قدرت نرم یاد می گردد. (پور احمدی، 1389: 296) که جهت دهنده به ذهن و رفتار در همه حوزه های اجتماعی است. فرهنگ یک کشور بیانگر شخصیت و هویت یک کشور است.( افتخاری، و همکاران،1387: 174) و می توان گفت نظم اجتماعی از طریق فرهنگ ساخته و یا مورد مخالفت قرار می گیرد و یا باز تولید می گردد. (تاجیک،1384: 44)
نای معتقد است، ارزش های مثبت سیاسی یک کشور در بعد داخلی و خارجی، می تواند قدرت نرم یک کشور را افزایش دهد. در بعد داخلی؛ پاسخگو بودن به مردم، رعایت اخلاق و اجرای عدالت، همگی از ارزش های مثبت یک حکومت است. در عرصه خارجی، هر حکومتی که میزان تعاملات و مناسباتش در عرصه بین الملل و منطقه ای با نهاد های دیگر سنجیده تر و همگرا تر باشد و اختلافات را به حداقل رسانیده و به معاهدات بین المللی پایبند باشد، قدرت نرم آن کشور افزایش می یابد؛ زیرا موجب جلب اعتماد دیگران و باعث نشان دادن برآیند مثبت از چهره ی یک کشور می گردد و این امر، امروزه در بعد سیاست خارجی منجر به جذب دیگران و افزایش قدرت و نفوذ یک کشور می گردد.( بیکی، 1389: 59-61)
دیپلماسی عمومی، یکی از ابزار های کلیدی قدرت نرم است.( میلسن و همکاران، 1388 : 41) که جذب قلوب و افکار، در این نوع دیپلماسی مشهود است.( گلشن پژوه، 1387: 22) زیرا در این نوع سعی شده دیپلماسی با اخلاق مورد توجه قرار گرفته به نحوی که امروزه اکثر کشورها سعی دارند در دیپلماسی و روابط بین کشورها، خود را اخلاقی نشان دهند. از آنجا که فرهنگ و ابزار های فرهنگی در بسیاری از موارد، ضمیر ناخودآگاه مخاطبان را هدف قرار می دهد و با لطافت و ظرافت غیر مشهودی بر لایه های عمیق اذهان تأثیر می گذارد، بنابراین در مقایسه با سایر ابزار های شایع در سیاست خارجی، دیپلماسی فرهنگی یا عمومی، با سهولت بیشتری بر لایه های زیرین جوامع رسوخ و اثر می گذارد.
در این دیپلماسی، فرصت بهتری برای حضور جدی بازیگران غیر دولتی مهیّا می گردد و با توجه به اینکه در قدرت نرم، توأم ساختن دیپلماسی با اخلاق، یک امتیاز است که کشورها سعی می-کنند خود را متصف به آن سازند، این نوع دیپلماسی، اخلاقی تر و انعطاف پذیر تر است.( خانی، 1382 : 137-139)
2. قدرت نرم و جمهوری اسلامی ایران
امروزه، فرهنگ و هویت، روح روابط بین الملل را تشکیل می دهد. (پور احمدی، 1389: 319) نظام اسلامی ایران از بدو تشکیل دارای مؤلفه ها و ویژگی های فرهنگی و اسلامی بوده و این موضوع سبب شده که جمهوری اسلامی ایران با توجه به فرهنگ خود، در پی اعمال قدرت فرهنگی در سیاست جهانی باشد.
ما امروزه شاهدیم که بیشترین مقاومت در جهان اسلام از ناحیه فرهنگ صورت می گیرد که این امر باعث شده فرهنگ و تمدن غرب احساس خطر کند. هانتینگتون از نظریه پردازان مشهور غربی اذعان می دارد که اقتصاد و تسلیحات قوی در کشورهای اسلامی، ما را به چالش نکشیده، بلکه فرهنگ آنها طوری است که در مقابل ما ایستاده اند و تمدن ما را تهدید می کنند. ( بیلیس، -1383: 1035) همچنین جوزف نای، نظریه پرداز مشهور قدرت نرم، بیان می دارد: کشوری مثل جمهوری اسلامی ایران، با توجه به بافت فرهنگی آن که اساسش اسلام و تشیع است، با قدرت سخت قابل شکست نیست. ( نای، 1389)
2-1. فرهنگ
2-1-1.جایگاه علمی ایران
با توجه به اهمیت کسب علم و دانش در اسلام و اهمیت آن در نظام اسلامی، ما شاهد رشد چشم گیر تولید علم به صورت کمی و کیفی در کشور هستیم به نحوی که جایگاه ایران پس از انقلاب، به لحاظ تعداد دانشجو، بیست و دومین کشور جهان گردید و در رشته های فنی در جهان چهادهم و در خاورمیانه بعد از مصر قرار دارد. همچنین ایران به لحاظ پیشرفت پزشکی و هسته ای در جهان جزء ده کشور اول و در خاورمیانه مقام نخست را دارد و رشد 18 درصدی تولید مقاله از دیگر مواردی است که جایگاه علمی ایران را ارتقا داده است. ( ایزدی، 1387: 188)
2-1-2. فرهنگ مقاومت و شهادت
شهادت گرایی از واژگانی است که با فرهنگ ایرانیان عجین گشته و پس از انقلاب اسلامی ایران و بالاخص در دروان دفاع مقدس، در قالب فرهنگ استقامت، سلحشوری و فداکاری نمود یافته است. فرهنگ شهادت طلبی قبل از ورود اسلام نیز در
بعد از اسلام و در مکتب شیعه با الهام از عاشورا، روحیه شهادت طلبی در دوره های مختلف باز تولید می گردد؛ که باید گفت اساساً شهادت از اجزاء لاینفک هویت شیعه است.( مصلی نژاد،1389: 336) فرانسیس فوکویاما می گوید: «شیعه پرنده است که افق پروازش خیلی بالاتر از تیر رس ماست. این پرنده دارای دو بال است، یک بال سرخ و بال دیگر سبز. بال سرخ شیعه، شهادت طلبی است، که ریشه در کربلا دارد و شیعه را فنا ناپذیر کرده است».(ایزدی،1387: 8)
اگر ملّتی راه شهادت را انتخاب کند، هیچ موقع تن به اسارت و ضلالت نمی دهد. با توجه به این نوع نگاه، امام خمینی (ره) می فرماید: «منطق ملت ما، منطق صدر اسلام است، اگر بکشیم بهشت می رویم و اگر کشته بشویم به بهشت می رویم این منطق شکست ندارد». (امام خمینی، -1370: 314)
2-2. ارزش های سیاسی
با استقرار نظام اسلام سیاسی و الگوی حکومت اسلامی در ایران، روزنه های امید در دل مسلمانان به وجود آورد. مدل موفق حکومت اسلامی در ایران، بعد از 33 سال و بعد از گذراندن روزهای سخت، امروزه در سطح جهان به عنوان یک مدل حکومتی مطرح است. امروزه در هر کشور مسلمانی که انقلاب می شود و یا حکومتی ساقط می گردد، اولین گزینه برای تشکیل نظام، حکومت مبتنی بر اسلام است. این امر بدون تأثیر از انقلاب ایران نبوده و لذا با توجه به جنبش -ها و انقلاهایی که در منطقه رخ داده است، خود کشورهای غربی اذعان دارند که خاستگاه این انقلاب ها، اسلام است و انقلاب ایران، این خاستگاه، یعنی اسلام را، بین مردم زنده نموده است.
2-2-1. خدا محوری
یکی از اموری که باعث تقویت قدرت نرم می گردد، تکیه کردن بر قدرت لایزال الهی است، در بحث قبل به طور مفصل آورده شد که هیچ قدرتی جز به خواست خدا و جز از جانب او وجود ندارد. ایرانیان نیز، تکیه بر قدرت لایزال الهی را مهم ترین نماد و اصل اعتقادی خود می دانند. آنها به هنگام ورود اسلام، پیرو دین زرتشت بوده و معتقد به خدای یگانه بودند. ایرانیان از دوران قبل از اسلام تا به حال با تکیه بر دو پشتوانه مستحکم، یعنی ملیّت و تدیّن، که در رأس آن توحید است، توانسته اند عوامل اتحادساز را در نظام و جامعه بین تمامی اقشار به وجود آورند.(گلشن-پژوه، 1387: 315)
انقلاب اسلامی ایران به عنوان انقلابی برای خدا و با هدف اجرای احکام الهی و ارزش های توحیدی بنا گشت و حاکمیت مطلق خداوند را در تمام برنامه های خود، به عنوان یک اصل قبول نمود و از آن به عنوان محرّک در رسیدن به اهداف الهی استفاده نمود. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مواردی آورده شده که حاکی از پذیرش حاکمیت مطلق خداوند بر جهان و انسان ها دارد و لزوم تسلیم در برابر امر خداوند را لازم شمرده است. ازاین رو همه سیاست های جمهوری اسلامی ایران، مبتنی بر حاکمیت خدا بر هستی شکل گرفته است. اصل 56 و اصل 2 نیز بر این امر دلالت می نماید.
2-2-2. اخلاق مداری
جمهوری اسلامی ایران با توجه به هویت اسلامی و شیعی خود، ائمه معصومین (ع) را الگوی خود قرار داده و سیره اخلاقی آنها را جزء لاینفک برنامه ریزی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود می داند. بر خلاف آنچه در رژیم قبلی و یا در کشورهای غربی وجود دارد، در جمهوری اسلامی ایران، رعایت اصول اخلاقی یک ارزش محسوب می گردد و در سیاست های کلی، بحث تقویت فضائل اخلاقی و ایمان در کنار مؤلفه هایی مثل روحیه ایثار و امید به آینده آورده شده است که این امر حاکی از بها دادن به ارزش های والای اخلاقی در کنار دیگر امور مثل سیاست و اقتصاد و ... دارد.
رعایت اخلاق در اصل های 3،37،38،39و40 قانون اساسی آورده شده که بر اصولی مانند اصل برائت، منع شکنجه، آزادی عقیده، ترک هتک حرمت و عدم تجاوز به حقوق دیگران تأکید شده است.
2-2-3. عدالت
جمهوری اسلامی ایران با گفتمان عدالت شکل گرفت و قانون اساسی آن، که راهنمای منش سیاسی، فرهنگی و اقتصادی است، بر همان مبنا استوار گردید. عدالت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، از گفتمان های اصلی انقلاب محسوب می گردد که امام خمینی ( ره) آن را ارائه دادند. حضرت امام در مورد هدف غایی انقلاب اسلامی می فرمایند: «ما می خواهیم عدالت اسلامی در این مملکت برقرار کنیم...اسلامی که عدالت محور باشد، اسلامی که در آن هیچ ظلمی نباشد...» (امام خمینی(ره)،1370: 24)
عدالت طلبی همواره ریشه در فرهنگ و تمدن ایران داشته و اسلام شیعی آن را تقویت کرده است. عدالت، یکی از ارزش های جامعه ایران، پیش از گرویدن ایرانیان به دین مبین اسلام بوده است، به گونه ای که عدالت طلبی یکی از عناصر قوام بخش هویت ایرانی است و ایرانیت در برگیرنده و متضمن عدل و عدالت می باشد. (مجتهدزاده،1383: 244)
2-3. مطلوب های سیاست خارجی
سیاست خارجی جمهوری ایران، با مبنای آموزه های اسلامی، بر اصولی همچون نفی هر گونه سلطه جویی و سلطه پذیری، حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور، دفاع از حقوق مسلمانان، عدم تعهد در برابر قدرت های سلطه گر و روابط صلح آمیز متقابل با دول غیر محارب، همچنین دفاع از مبارزه حق طلبانه مستضعفین در برابر مستکبرین، نفی سلطه بیگانگان بر منابع طبیعی، اقتصادی و فرهنگ استوار است. با توجه به اصول مندرج در قانون اساسی (اصل 11،151،152،153)، می توان به دو نوع سیاست سلبی (نفی سبیل) و ایجابی (ایجاد وحدت) در روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد. این دو منش سیاسی اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران که از اسلام گرفته شده، بستر و ظرفیت فکری برای مبارزه با سلطه جویی های استکبار را، با توجه به روحیه خود باوری، به وجود آورده است.
برآیند کلی اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، در دو مورد
1. به چالش کشیدن هژمونی غرب: نتیجه تمام اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران که از اسلام گرفته شده است، بستر و ظرفیت فکری برای مبارزه با سلطه جویی های غرب را به وجود آورده است. این روحیه خود باوری که در مسلمانان ایران و جهان به وجود آمده است، هژمونی غرب را به چالش کشیده است؛ به نحوی که آنان امروزه از ایمان، اعتقادات دینی و اسلام سیاسیِ خواهان تشکیل حکومت اسلامی می ترسند و احساس خطر می کنند.
2. جهانی شدن مبارزه با سلطه، زور و استکبار: در رأس تمام اینها، مبارزه با آمریکا و اسرائیل قرار دارد. به عنوان مثال، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نهضت های آزادی بخش در فلسطین روح تازه ای گرفتند و ملت های دیگر در سراسر جهان برای حمایت از مردم فلسطین، در مقابل اسرائیل قرار گرفتند. به عبارتی، مبارزه با اسرائیل، به یک نماد در جهان، بالاخص در کشور های اسلامی تبدیل شده است.
هانتینگتون، از نظریه پردازان مشهور غربی، اذعان می دارد که اقتصاد و تسلیحات قوی در کشورهای اسلامی، ما را به چالش نکشیده، بلکه فرهنگ آنها طوری است که در مقابل ما ایستاده اند و تمدن ما را تهدید می کنند.
این در حالی است که در سه دهه قبل، کسی جرأت زیر سؤال بردن اسرائیل را نداشت. هر چند امروزه شاهد برخی فشارها از طرف لابی صهیونیسم برای کم رنگ کردن این تحرکات و یا خاموشی آن ها هستیم، اما حقیقتاً وضع تغییر نموده و وضع از این هم برای اسرائیل و آمریکا بدتر خواهد شد، انقلاهای اخیر در خاورمیانه و از دست دادن مهره های کلیدی در کشورهایی مثل مصر و تونس و به راه افتادن کاروان های آزادی از قلب اروپا، همگی نشانگر واقعیت دیگری است، که بدون شک بازنده آن، غرب و اسرائیل است.
جمع بندی
انقلاب اسلامی ایران، که از همان ابتدا دارای ماهیت فرهنگی بود، با تکیه بر اصول اسلامی، توانست برآیند مثبتی در اذهان و افکار عمومی داخل و خارج ایجاد نماید که این امر باعث افزایش قدرت و اقتدار جمهوری اسلامی ایران گردیده است. جمهوری اسلامی ایران، هویت متمایزی را در منش فرهنگی و سیاستی خود پذیرفت که کاملاً بر مبنای اسلام بود. الگویی که تجانس و ارتباطی با ساختار اندیشه سکولار نداشت؛ یعنی مبانی فکری، هدف، فرآیند تاریخی و تطوراتی متمایز از گفتمان سکولار داشته و پایه‌گذار فرآیندی معرفتی، از طریق عرضه گفتمانی جدید بود. غرب با درک این امر، در صدد چالش با آن بر آمد.
آنچه در این یادداشت مورد بحث قرار گرفت، مؤلفه های قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران بود، مؤلفه هایی مثل اخلاق، شهادت طلبی، معنویت گرایی، علم گرایی، ولایت فقیه، و... که در تمام آنها، اسلام و تشیع به عنوان یک اصل و راهنما قرار داشت. در کنار این اصول، موقعیت استراتژیک و ژئوپولتیک، سابقه تمدنی، اهمیت به علم و داشتن منابع غنی اولیه، از کشور ایرانِ بعد انقلاب، کشوری قدرتمند و مؤثر درتحولات دنیا ساخته است و این سبب گشته است که امروزه جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک الگو برای کشورهای آزادی خواه دنیا، مخصوصاً کشور های مسلمان تبدیل گردد.
زیرا جمهوری اسلامی ایران، رویکردی را برای مسائل سیاسی انتخاب کرد که امروزه مورد توجه تمام کشور ها قرار گرفته و آن رویکرد فرهنگی و دینی به مسائل داخلی، منطقه ای و بین المللی بود. مردم ایران به احیای اموری پرداختند که فطرت هر مسلمان و آزادی خواهی دنبال آن بود.
کار ویژه نظام جمهوری اسلامی ایران، بیدار نمودن ضمیرهای خفته ای بود که سال ها و بلکه قرن ها خفت و ضلالت را دیده بودند و از هر گونه بی عدالتی، بد اخلاقی، ظلم و زیاده خواهی به تنگ آمده و انقلاب ایران، راه را برای احیای مجدد اسلام و خواسته های درونی ملت های مسلمان باز نمود. در بعد داخلی نیز، مردم که از هر گونه بی عدالتی ها و بی توجهی ها به اسلام به تنگ آمده بودند، با شکل گیری نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، به خواسته هایشان رسیدند.
جمهوری اسلامی ایران از تمام مؤلفه های بالفعل و بالقوه فرهنگی و دینی در جهت تقویت و استحکام پایه های سیاسی و اجتماعی خود استفاده نمود و توانست در جهت حفظ و تداوم وحدت اقشار جامعه گام بردارد و به الگویی در سطح منطقه ای و بین المللی تبدیل گردد.
مهدی جعفری پناه
منابع:
• افتخاری، اصغر، و همکاران، 1387، قدرت نرم و سرمایه اجتماعی، تهران ، انتشارات امام صادق،چ 1.
• ایزدی، حجت الله، پائیز 1387، مبانی قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران، فصنامه مطالعات بسیج،سال11،شماره40.
• بیکی، مهدی، 1389، قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران، چ2، دانشگاه امام صادق علیه السلام، تهران.
• پور احمدی، حسین، 1389، قدرت نرم در جمهوری اسلامی ایران، بوستان کتاب، قم.
• تاجیک، محمد رضا، دی ماه 84، جنبش دانشجویی و سیاست فرهنگی، ماهنامه آئین، شماره 10.
• خانی، محمد حسن، پائیز و زمستان 1382، فرهنگ و جایگاه آن در سیاست خارجی کشور ها، دو فصلنامه سیاسی، شماره 2.
• خمینی( امام ره)، روح الله، 1370، صحیفه نور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چ2،-جلدهای 9و 25.
• گلشن پژوه، محمود رضا، 1387، جمهوری اسلامی ایران و قدرت نرم، تهران ، معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی،چ 1.
• مجتهدزاده، پیروز، 1383، روحیه عدالت خواهی و جایگاه آن در هویت ملی ایرانیان، تهران، انتشارات مؤسسه مطالعات ملّی.
• مصلی نژاد ، عباس، 1389، فرهنگ سیاسی ایران، تهران، فرهنگ صبا، چ 4.
• میلسن ژان و همکاران، 1388، دیپلماسی عمومی نوین؛ قدرت نرم در روابط بین الملل، چ2، مترجمان: رضا کلهر و سید محسن روحانی، دانشگاه امام صادق علیه السلام، تهران.
• نای، جوزف، 2 مهر 1389، (سخنرانی جوزف نای در شورای انگلستان)، قدرت نرم و دیپلماسی عمومی در قرن 21، مشرق.
• ---، ----، 1389، قدرت نرم ابزارهای موفقیت در سیاست بین الملل، روحانی، سید محسن، ذوالفقاری، مهدی، امام صادق، تهران.
مرجع : خبرگزاری فارس
کد مطلب : ۴۱۰۹۷۰
منتخب
۱۹ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱۹ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱۹ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱۸ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱۸ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱۸ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱۸ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱۸ ارديبهشت ۱۴۰۳
پیشنهاد ما
