معادله «قره‌باغ-لاچین»

ارمنستان و آذربایجان از زمان فروپاشی شوروی و استقلال، بر سر قره‌باغ دچار منازعه هستند و تاکنون به جز منازعات محدود، دو جنگ ۱۹۹۲-۱۹۹۴ و ۲۰۲۰ رخ داده است. حالا پاشینیان در یک کنفرانس مطبوعاتی گفته «در صورتی که به تفاهم مشترک درباره باز کردن ارتباطات (مسیر‌های ارتباطی) دست یابیم» احتمال دارد تا پنج شنبه همین هفته (۲۵ مه) در نشست مسکو توافق کنیم، هرچند چنین احتمالی را «غیر واقع‌بینانه» می‌داند: «امضای پیمان صلح تا ۲۵ مه غیرواقع‌بینانه است. نمی‌توانم آن را رد کنم... وظیفه ما این است که مذاکرات را تکمیل و پیمان صلح را در اسرع وقت امضا کنیم. تیم ما بسیار فشرده کار می‌کند.» البته نخست‌وزیر ارمنستان دو شرط برای قبول حاکمیت باکو بر قره‌باغ دارد: «در صورتی که مقامات باکو حقوق و امنیت جمعیت محلی قره‌باغ را تضمین کنند، ارمنستان آماده است منطقه قره‌باغ را به عنوان بخشی از خاک جمهوری آذربایجان به رسمیت بشناسد.»

منظور پاشینیان از «امنیت» جمعیت محلی قره‌باغ تا حدی مشخص است. بر اساس آمارها، حدود ۱۲۰ هزار نفر از ساکنان منطقه معروف به ناگورنو قره‌باغ ارامنه هستند که در حالت کنترل جمهوری آذربایجان بر این منطقه، اقلیت به حساب می‌آیند و ارمنستان تأکید دارد که جمهوری آذربایجان حقوق آن‌ها را به رسمیت بشناسد.

لاچین بخشی از «حق» ساکنان ارمنی
اینکه منظور پاشینیان از حقوق ساکنان محلی قره‌باغ چیست، احتمالاً شامل طیف گسترده‌ای از موضوعات است، با این حال، صحبت‌های بعدی او نشان می‌دهد که پاشینیان تأکید دارد باز ماندن کریدور لاچین، بخشی از این حق به حساب می‌آید. ظاهراً در نشست جمعه قبل مسکو بین وزیران خارجه دو طرف، پیشنهادی از طرف روسیه برای برگزاری نشست سه‌جانبه در بالا‌ترین سطح در تاریخ ۲۵ مه (پنج‌شنبه، چهارم خرداد) به میانجیگری رئیس‌جمهور روسیه دریافت شده که باکو و ایروان هر دو آن را پذیرفته‌اند.

پیش از نشست هفته گذشته مسکو، تلاش‌های دیپلماتیک موازی، دو پیش‌نویس توافقنامه صلح را بین باکو و ایروان ایجاد کرده بود، که یکی زیر نظر روسیه و دیگری تحت نظارت اتحادیه اروپا و ایالات متحده تهیه شده بود. در همین چارچوب، به نوشته آرمن‌پرس (خبرگزاری ارمنستان) ایروان نسخه‌ای اصلاح شده از توافق صلح را قبل از گفت‌وگوی اخیر وزرای خارجه دو کشور در واشنگتن به باکو منتقل کرده و ایروان اکنون منتظر پاسخ باکو است.

پاشینیان در صحبت‌های خود گفته که «اگر (جمهوری) آذربایجان پاسخش را این هفته بفرستد که یک هفته برای بررسی آن کافی است و اگر پیشنهادات و رویکرد‌های آن از نظر منطق سازش قابل قبول باشد» امکان توافق تا روز پنج شنبه وجود دارد.

ظاهراً مهم‌ترین موضوع که باید بر سر آن توافق شود، بحث مسیر‌های ارتباطی است. پاشینیان بدون اشاره به لاچین گفته «در صورتی که به تفاهم مشترک درباره باز کردن ارتباطات (مسیر‌های ارتباطی) دست یابیم» می‌توان به توافق رسید. کریدور لاچین ارتباط ارامنه ناگورنو قره‌باغ (قره‌باغ کوهستانی) را با ارمنستان برقرار می‌کند و تنها مسیری است که ارمنستان از طریق آن می‌تواند غذا، سوخت و ملزومات دارویی به ساکنان ارمنی قره‌باغ برساند.

گروهی از شهروندان جمهوری آذربایجانی که خود را «فعالان محیط زیست» می‌نامند، از ۱۲ دسامبر ۲۰۲۲، کریدور لاچین را به دلیل آنچه اعتراض به فعالیت معدنی خوانده شده، مسدود کرده‌اند؛ وضعیتی که پاشینیان پیش از این گفته آذربایجان آن را برای مجبور کردن ارامنه قره‌باغ به ترک خانه‌های‌شان انجام داده و مقام‌های ایروان آن را «پاکسازی قومی» می‌خوانند، در حالی که مقامات باکو می‌گویند عده‌ای فعال زیست‌محیطی به طور خودجوش لاچین را مسدود کرده‌اند.

تشدید تلاش برای گشایش لاچین
«الهام علی‌اف» رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان روز دوشنبه همزمان با صحبت‌های پاشینیان گفت که امضای پیمان صلح بین باکو و ایروان، اجتناب‌ناپذیر است تا چشم‌انداز توافق بین طرفین بیشتر شود. علی‌اف که پس از گفتگو با رئیس‌جمهور لیتوانی سخن می‌گفت، تأکیدکرده است: «تلاش می‌کنیم که تلاش‌های سازنده‌ای را برای رسیدن به این هدف صورت دهیم. طبیعتاً این پیمان صلح باید هنجار‌ها و اصول بین‌المللی را در بر گیرد.»

تشدید تلاش‌های ایروان برای کنترل گذرگاه لاچین، نشانه دیگری از چشم‌انداز احتمالی توافق بین طرفین است، به خصوص که بر اساس گزارش ۲۲ می‌reliefweb مقامات و کارشناسان در باکو به گروه بحران گفته‌اند که اگر ترتیبات - مانند مقررات گمرکی، اقدامات امنیتی و سایر پروتکل‌ها – از سوی بازیگران خارجی بی‌طرف تضمین شود، ممکن است آذربایجان کنترل جاده لاچین را از سوی ارمنستان بپذیرد. همچنین دیوان بین‌المللی دادگستری اوایل اسفندماه ۱۴۰۱، طی رأیی (بدون قرار اقدام) از جمهوری آذربایجان خواست امکان عبور آزادانه از مسیر مهم «لاچین» را فراهم آورد.

این دادگاه همچنین اقدامات باکو را تهدید مستقیم علیه حقوق ارامنه خواند و از جمهوری آذربایجان خواست اقداماتی را برای تردد بدون مانع افراد، وسائل نقلیه و محموله‌ها در خطوط رفت و برگشت گذرگاه لاچین اتخاذ کند. دیروز نماینده ارمنستان در امور حقوقی بین‌المللی از طرح شکایت ایروان از جمهوری آذربایجان در دیوان بین‌المللی دادگستری در ارتباط با ایجاد ایست و بازرسی باکو در کریدور لاچین خبر داد؛ چیزی که چشم‌انداز حقوقی گشایش این کریدور را در صورت توافق بین طرفین بیشتر می‌کند.

براساس گزارش خبرگزاری تاس، «یگیشه کارکسیان» در مصاحبه با تلویزیون عمومی ارمنستان افزود: به دنبال استقرار ایست و بازرسی جمهوری آذربایحان در جاده ارمنستان-قره‌باغ ما برای دومین بار به دیوان بین‌المللی دادگستری شکایت کردیم. ایروان انتظار دارد که دادگاه لاهه اقدامات موقتی علیه باکو اعمال کند و از این کشور بخواهد که تردد بدون مانع را در این کریدور تضمین کند تا تصمیم نهایی در ارتباط با شکایت ما اتخاذ شود.»

حامد خبیری‌