ترکیه حسن‌نیت در رویارویی با همسایگان خود را از دست داده است

اندیشکده «چتم هاوس» (مؤسسه سلطنتی مطالعات بین‌المللی انگلیس) در مطلبی با عنوان «آیا سیاست خاورمیانه‌ای ترکیه بسیار جاه‌طلبانه است؟» به قلم «فدی هکورا»، از تهدیدها و فرصت‌هایی که در شرایط جدید خاورمیانه پس از انقلاب‌های عربی و اتفاقات متعدد در همسایگی ترکیه، پیش روی این کشور قرار دارد، سوریه را بوته آزمایشی سیاست خارجی آنکارا خواند.

اوایل سال جاری «احمد داووداغلو» وزیر خارجه ترکیه، اعلام کرد که این کشور «مالک، پیشرو و در خدمت» خاورمیانه پس از بهار عربی خواهد بود اما فشارهایی که در اثر چالش‌های چندگانه در منطقه به وجود آمده، می‌تواند موفقیت سیاست خارجی فعال‌تر ترکیه را به خطر بیندازد. نزدیک شدن ترکیه به خاورمیانه چیز جدیدی نیست. دولت اردوغان از سال 2001 تاکنون تلاش کرده بازیگر اقتصادی عمده‌ای در منطقه باشد. آمارهای تجاری نشان‌دهنده ورود دوباره ترکیه به خاورمیانه هستند. سهم تجاری ترکیه در خاورمیانه از 6 درصد در سال 2002 به 16 درصد در 2010 افزایش یافته است. اگر روند جاری ادامه یابد، عراق احتمالا به شریک اول تجاری ترکیه در یک تا دو سال آینده تبدیل خواهد شد.

در عین حال شتاب حرکت تعامل چندجانبه ترکیه با خاورمیانه در اثر چالش‌هایی که در همسایه شرقیش وجود دارد، متوقف شده است. سوریه به طور خاص بوته آزمایش سیاست خارجی ترکیه است؛ ظرفیت این کشور برای روبرو شدن با سیل آوارگان سوری (80 هزار نفر تاکنون) افزایش یافته و این درگیری منجر به افزایش خشونت با حزب کارگران کردستان شده است. آمریکا و اروپا تاکنون درخواست‌های ترکیه برای اعمال منطقه پرواز ممنوعه در مرز سوریه را رد کرده‌اند. بر اساس یک نظرسنجی عمومی که اخیرا انجام شد، افکار عمومی ترکیه نگران آن است که رویکرد ترکیه نسبت به بحران سوریه احتمال خودمختاری کردها در شمال سوریه را نیز افزایش دهد.

روابط با ایران، عراق و اسرائیل نیز با دشواری‌هایی مواجه شده است. ترکیه پس از رد درخواستش از سوی اسرائیل برای عذرخواهی درباره حادثه کشتی مرمره در ژوئن 2010 که منجر به کشته شدن 9 تبعه ترک شد، روابط دیپلماتیک خود را با تل‌آویو کاهش داده است. چنین موضعی بسیار متفاوت‌تر از نقش ترکیه به عنوان میانجی صلح میان اسرائیل و سوریه در چند سال گذشته است.

* چشم‌انداز توافقی مشابه توافق تبادل سوخت بین ایران، ترکیه و برزیل تیره شده است

ایران موافق میزبانی سیستم رادار ضدموشک آمریکا که تحت حمایت ناتو قرار دارد در «مالاتیا» در 400 مایلی مرز ایران و ترکیه نیست. موضع شدید ترکیه علیه اسد نیز یکی دیگر از مسائلی است که منجر به اصطکاک شده است. علاوه بر این، دو سال پیش، ایران با ابتکار ترکیه-برزیل برای تبادل اورانیوم کم غنی‌شده در ازای میله‌های سوختی در خاک ترکیه موافقت کرد. امروز با توجه به بی‌اعتمادی و رنجش خاطر ایجادشده میان دو طرف، حصول چنین توافقی نامشخص است.

«نوری المالکی» نخست وزیر عراق و «رجب طیب اردوغان» همتای ترک وی، حملات لفظی زیادی علیه یکدیگر انجام داده‌اند. مالکی از تلاش‌های ترکیه برای حمایت از «ایاد علاوی»، رقیبش در انتخابات سال 2009 عصبانی است. در عوض، ترکیه نیز از آنچه که هدف قرار دادن سیاستمداران ارشد اهل سنت مانند «طارق الهاشمی» از سوی عراق نام می‌برد، به شدت ناراحت است. با توجه به اینکه ترکیه با شخصیت‌های مسلمان غیرسنی دچار نزاع شده، اتهاماتی درباره دامن زدن به اختلافات مذهبی متوجه این کشور است. این مسئله درست باشد یا نباشد، حسن نیتی را که ترکیه در طول سال‌های گذشته با دیپلماسی شکیبایی و خویشتنداری بر اساس سیاست «کمترین اختلاف با همسایگان» در پیش گرفته بود، اکنون از دست داده است.

* کاهش رشد اقتصادی مسیر پیشرفت ترکیه در آینده را دشوارتر کرده است

همانطور که مشکلات زیادی بر سر راه ترکیه سبز می‌شوند، راه پیش روی این کشور به خاطر کاهش رشد اقتصادی آن دشوارتر خواهد شد. اقتصاد ترکیه به شدت به تقاضای مشتری و صادرات کالاهایی با فناوری پایین استوار است که نمی‌تواند به اهداف دولت برای دستیابی به 25 هزار دلار درآمد سرانه تا سال 2023 که جشن صدسالگی جمهوری ترکیه است، جامه عمل بپوشاند. در عین حال تمایل این کشور به اصلاحات با چرخه انتخاباتی در سالهای 2013 تا 2015 از بین خواهد رفت.

اگر ترکیه وارد یک منحنی رشد درازمدت میانه‌رو شود، به منابعی که به همراه تمایلش به سوی خاورمیانه فراهم می‌شد، دست نخواهد یافت. بر اساس این سناریو، چالش‌های منطقه‌ای که پیش روی ترکیه قرار دارند حتی دشوارتر نیز خواهند شد.