اتحاد اسلام، سیاستی در جهت مقابله با هجوم نظامی غرب

همانگونه که قبلا در معرفی کتاب بیداری اسلامی اشاره شد، در جهان اسلام می توان از چهار موج بیداری یاد کرد. در این مطلب سعی خواهیم داشت به صورت اجمالی به شرح مهمترین موضوعات در موج اول بیداری اسلامی اشاره کنیم.

مشخصه اصلی این موج، ماهیت تدافعی آن است که با مواجه جهان اسلام با هجوم نظامی و استعماری دنیای غرب و دفاع مسلمانان از استقلال و تمامیت ارضی شان همراه است. این موج شامل نهضت مقاومت علیه اشغال قفقاز در جنگ های ایران و روس، نهضت بیداری اسلامی در شبه قاره هند علیه استعمار انگلیس به رهبری تیپو سلطان، نهضت بیداری اسلامی در مصر، نهضت بیداری اسلامی قفقاز به رهبری شیخ شامل در داغستان و ... است. شکل گیری «اتحاد اسلامی» در کشورهای اسلامی شاخصه ویژه این موج است. در این مطلب به 4 جریان مهم از این موج بر اساس کتاب «بیداری اسلامی» نوشته مصطفی مرتضوی اشاره ای گذرا می کنیم.

1.برآوردن تیغ ها از نیام (نهضت مقاومت علیه اشغال قفقاز)

در زمان حکومت قاجار، اشتیاق شدید حاکمان روسیه برای تصرف مناطق شمالی ایران و سرزمین قفقاز، دو جنگ طولانی ‌مدت میان روسیه و ایران را به دنبال داشت. جنگ اول، به‏ انعقاد قرارداد گلستان منجر شد. جنگ دوم ایران و روس به دلیل نابرابری سلاح، ضعف و خیانت بعضی از فرماندهان، فعالیت خیانت‏آمیز انگلیسی‏ها، سازمان ‌دهی نشدن نیروهای بسیج ‌شده برای جهاد از سوی دولت و... در نهایت به انعقاد قرارداد ترکمن‌چای منجرشد که کمترین نتیجه آن تحمیل کاپیتولاسیون بر ایران و تحقیر شدن روحیه ایرانی بود.

در گرماگرم جنگ اول، حکومت قاجار برآن شد از فقیهان و مجتهدان ایران و عتبات فتواى جهاد با روسیه را بگیرد و برهمین اساس بزرگانی چون شیخ جعفر نجفى معروف به کاشف الغطاء، آقا سید على طباطبایى اصفهانى، میرزا ابوالقاسم قمى، میرمحمد حسین خاتون آبادى امام جمعه اصفهان، ملا احمد نراقى و ... فتواى جهاد علیه روس را صادر کردند.

فتوای جهاد کاشف‌ الغطاء بیشتر بر محور آموزه‌های اعتقادی (امامت، کربلا، شهادت و...) تنظیم شده است و بنا به اقتضای جنگ و وضعیت ویژه آن روز ایران، به شدت حماسی تنظیم شده و روح بعضی از مطالب مثل شهادت و... چند بار در آن تکرار گردیده است. «ای کافه اهل ایران آماده شوید به جهاد کفار لئام و برآورید تیغها از نیام برای حفظ بیضه اسلام و جهاد کنید به دفع کفار از شریعت سید انام و طریقه امیر المومنین ... پس بفروشید جانهای خود را به بهای گران که اندوخته شده است برای شما در جنات عالیه ...»

همچنین مرحوم کاشف الغطاء در مقابل ستاندن تعهداتی چند، اجازه ‌نامه معروفی نیز به شرح ذیل به فتحعلی ‌شاه ‌داد: «... اذن می‌دهم که آنچه برای هزینه جنگ و سرکوبی اهل کفر و طغیان نیاز دارد از خراج و نیز زکات طلا و نقره و جو... بگیرد... ».

بسیج مردم و جهاد با کفار روس برای مقابله با اشغال سرزمین های اسلامی، در اوایل نهضت بیداری اسلامی، نشان از آن دارد که مرجعیت شیعه در حفظ عظمت و ثغور اسلام تا چه اندازه آماده و مهیا بوده است.

2.دام روباه برای شیر میسور (نهضت بیداری اسلامی شبه قاره)

تیپو سلطان،که هندی ها او را شیر میسور می خوانند و پدرش، حیدرعلی خان، سال ها با استعمار انگلیس مبارزه کردند. او حاکم مسلمانی بود که در پی اتحاد قدرت های مسلمان علیه استعمار انگلیس، هیات هایی به کشورهای ترکیه، عربستان، افغانستان، ایران و مستعمرات فرانسه در اقیانوس هند اعزام کرد؛ اما در آخر متوجه شد که باید به تنهایی با استعمار پیر مبارزه کند. انگلیسی ها پس از پیروزی بر تیپو سلطان 27 ساله و فتح میسور، سلطه کامل و نهایی بر هند را جشن گرفتند.

بعد از آن که کمپانی هند شرقی، که در حقیقت نماینده انگلستان بود، بر آن کشور زرخیز و مهم استیلا یافت، هند به عنوان شاهرگ حیاطی این استعمارگر مطرح شد. بعدها در قراردادهای دهه های بعدی در مورد ایران، افغانستان و قفقاز و سایر نقاط آسیایی، هند در مرکز توجه بوده و کشورهای مذکور در سایه حفظ هندوستان و ابقای سلطه بر آن کشور دیده می شد.

نهضت بیداری اسلامی در موجهای بعدی خود همچنان هند را به عنوان پاشنه آشیل انگلستان هدف قرار داده و ضربه به استعمار را از زاویه ضربه به منافع کمپانی هند شرقی می دیدند.

3.شکستن مثلث فراموشخانه، امتیازنامه و دربار (نهضت مقاومت علیه قراردادهای استعماری)

در هجدهم جمادی الثانی 1289 قمری ناصر الدین شاه قراردادی با رویتر سرمایه دار انگلیسی امضا کرد که به امتیاز رویتر معروف شد. این امتیاز کشور را در اندک زمانی تحت استعمار بریتانیا قرار می‌داد.

«لردکرزن» این امتیاز را چنین توصیف می‌کند: «... موقعی که متن این قرارداد منتشر گردید، نفس اروپا از حیرت بند آمد، زیرا تا آخر تاریخ در صحنه معاملات بین المللی چنین امری سابقه نداشت که پادشاهی تمام ثروتهای زمینی، زیرزمینی و کلیه منابع طبیعی و پولی و اقتصادی کشورش را بدین سان مفت و دربست در اختیار یک سرمایه ‌دار خارجی گذاشته باشد.»

آیت الله حاج ملا علی کنی با رهبری مبارزه علیه امتیاز رویتر، افکار عمومی را در جهت لغو امتیاز هدایت کرد. نامه اعتراض آمیز و کوبنده او به شاه، سند زنده تیزبینی و آگاهی آن مرجع شیعه بوده و قدرت تشخیص و توانایی درک مسائل پیچیده سیاسی او را بر همگان روشن می‌سازد.

تلاش های ایشان در بسیج افکار عمومی بدان حد بود که پس از بازگشت ناصرالدین شاه از سفر اروپا و به محض پیاده شدن ازکشتی و ورود به بندر انزلی، استقبال کنندگان درباری، بیداری و خیزش مردم به رهبری روحانیون را گزارش داده، و به او فهماندند که اگر صدراعظم همراه شما وارد تهران شود، شورش عظیمی در پایتخت برپا خواهد شد.

این اقدام آیت الله ملا علی کنی در مبارزه با کودتای اقتصادی رویتر، سرآغاز نهضتی بود که بعدها به تحریم تنباکو انجامید.

در بخشی از نامه مرحوم کنی به ناصرالدین شاه آمده؛ ...اگر علمای اسلام در مسائل دولتیه اختلالی مشاهده فرمایند و مطلبی عرض کنند، فضولی نکرده بلکه فضول باید کسی باشد که این را فضولی بنامد. بر علما و غیرعلما لازم است عرض کنند...

4.معمای مرد ناآرام شرق (نهضت بیداری اسلامی در مصر)

سید جمال الدین اسدآبادی در اسدآباد همدان متولد شد. همراه پدرش به تهران رفت و پس از طی برخی مدارج علمی در ایران و عراق به بمبئی هندوستان سفر کرد و در آنجا بود که استعمار پیر و حکومتش بر مردم هند وی را به فکر فرو برد؛که چطور انگلیس با آن جمعیت و وسعت کم، جهان اسلام را تحت اختیار خود گرفته و از این زمان بود که فعالیت های سیاسی و اصلاحی سید جمال آغاز شد. وی ضمن تحقیق در رابطه با استعدادها و قدرت استعمارگران به تفحص در علل ضعف جهان اسلام پرداخت و در این مسیر به عراق، عربستان، افغانستان، ایران، ترکیه، مصر، لندن، پاریس، مسکو و... سفر کرد.

در اروپا با کمک دوست و شاگرد خود محمد عبده نشریه ای به نام عروه الوثقی منتشر کرد و در مصر پایه های مبارزه و اصلاحات را بنا نهاد. سید در اواخر عمر به ترکیه رفت و فعالیت های خود را در این منطقه ادامه داد و در همانجا نیز درگذشت.

سید جمال علی رغم شخصیت فوق العاده و جذابیت کلام و تأثیرات زیاد در نهضت بیداری اسلامی دوره اول و دوم، متأسفانه دو آسیب عمده نیز داشت؛ اول ورود ناآگاهانه و عجولانه به لژ کوکب شرق در مصر و سپس خارج شدن از آن و همچنین مرکز ثقل مبارزه را در رجال، دربارها و امرا گذراندن. این یعنی او می خواست اصلاحات را از بالا به پایین سرایت دهد، اشتباهی که در اواخر عمر خود بدان اذعان نمود و به آیندگان در مورد غلط بودن آن هشدار داد. با این وصف و علی رغم این نقاط ضعف، نقش وی در نهضت بیداری اسلامی در مقطعی از تاریخ بسیار مهم بوده است.