۰
يکشنبه ۱۱ مهر ۱۳۹۵ ساعت ۱۳:۵۳
فرصتها و چالش‌های شکل‌گیری حکومت اسلامی در عراق پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران
رهیافت انتخاب عقلانی
دراصل نگرش‌ها و روش‌های گزینش عقلانی[6] را در آغاز اقتصاددانان بر حوزه سیاست اعمال‌کردند. از این دیدگاه، کنشگران سیاسی به شیوه‌های خردمندانه می‌کوشند تا بهترین وسایل را برای دستیابی به اهداف خود به‌کارببرند. ازاین‌رو کنش سیاسی، از اساس کنش عقلانی معطوف به هدف است (بشیریه، 1384: 71). بر اساس نظریه انتخاب عقلانی مشارکت فرد در جنبش‌های اجتماعی، عقلانی است. در این خصوص اولسون دو فرض را مدنظرقرارداده‌است. اول اینکه انتخاب‌های اجتماعی را باید بر حسب اولویت‌های فردی توضیح‌داد، و دوم اینکه افراد عقلانی عمل‌می‌کنند تا منافعشان را به حداکثر و ضررهایشان را به حداقل‌برسانند (نش، 1389: 146، 144). نگرش‌ها و روش‌های گزینش عقلانی بر چند نوع‌اند ازجمله نظریه گزینش عمومی که موردنظر این پژوهش است، نظریه بازی‌ها و مدل‌های فضایی. نگرش گزینش عمومی درباره تأمین هر آن چیزی است که از لحاظ عموم مردم مطلوب است. از این دیدگاه وجود حکومت به سود همگان است. خیرات و خدمات عمومی را فقط حکومت تأمین‌می‌کند (بشیریه، 1384: 72-71).
با عنایت به مطالب فوق با اتکای بر رهیافت انتخاب عقلانی یکی دیگر از چالش‌های فراروی شکل‌گیری حکومتی اسلامی در عراق پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران با تأکید بر سطح جامعه و مطلوبیت‌های کنشگران، یعنی شیعیان عراق تبیین‌می‌شود. به‌طور عموم یکی از مسائلی که مطلوبیت کنشگران را شکل‌می‌دهد مربوط به رفاه و وضعیت اقتصادی است؛ بنابراین در ابتدا مروری کوتاه بر اوضاع اقتصادی عراق می‌شود.
اقتصاد عراق در اواخر دهه 1970 توسعه‌یافته‌بود و تولید نفت از 2 میلیون بشکه در روز در سال 1973 به 7/2 میلیون بشکه در روز در سال 1978 افزایش‌‌یافته‌بود که 30 درصد رشد را نشان‌می‌داد. این میزان در سال 1979 به 5/3 میلیون بشکه در روز رسید. درآمدهای نفتی این کشور نیز به‌طور چشمگیری افزایشیافت و از 8/1 میلیارد دلار در سال 1973 به 8/10 میلیارد دلار در سال 1978 رسید.
در نه ماه اول سال 1980، درآمدهای نفتی عراق 2/97 درصد افزایش‌داشت و به 3/21 میلیارد دلار رسید. در نه ماه اول سال 1980 نیز درآمدهای صادرات نفتی این کشور به 4/22 میلیارد دلار یا در حدود 8/29 میلیارد دلار در طول این سال رسید (مفید، 1387). همچنین، واردات کالاهای خارجی نیز در سال 1950 از 6/37 میلیون دینار به 9/247 و 9/1738 به ترتیب در سال 1971 و 1979 افزایشیافت. بر اساس گزارش سازمان ملل متحد (1989 -1988)، طی سال‌های 1980- 1970 میزان تولید ناخالص داخلی عراق 7/11، واردات کالا و خدمات 5/22، صنعت 5/10، ساختمان و ساخت و ساز 5/28، حمل و نقل و ارتباطات 5/19 و کشاورزی 4/1 رشدداشته‌است (احسان، 2010).
سؤال قابل طرح در این قسمت این است که سهم شیعیان از رشد اقتصادی مذکور چه میزان بوده‌است؟ برخی از صاحب‌نظران معتقدند که در طول تاریخ، شیعه هم از لحاظ سیاسی ناتوان بود و هم از لحاظ اقتصادی دچار رکود شده‌بود. با شروع قرن شانزدهم میلادی زمانی که سنّی‌های عثمانی از هم‌کیشان عراقی‌شان حمایت‌می‌کردند، شیعیان، پیوسته مخالف قدرت سیاسی در عراق بودند. در سطح اقتصادی، جدا از تعداد کمی از اربابان و تاجران ثروتمند، شیعیان به لحاظ تاریخی همانند کشاورزان و خدمتکاران استثمار می‌شدند؛ حتی موفقیت اکتسابی به‌دست‌آمده از رونق نفتی دهه 1970م وضعیت شیعیان عراق را فقط کمی بهترکرد. البته در ابتدای نیمه دوم دهه 1970م سیاست‌های اقتصادی مردم‌گرایانه[7] صدامحسین تأثیر مطلوبی بر آنها داشت و بعضی از شیعیان را قادرساخت تا به صفوف طبقه متوسط و جدید شیعه بپیوندند (پگاه حوزه، 1382).
درواقع ترس از گرایش شیعیان عراق به انقلاب اسلامی ایران، حزب بعث را به کاهش شکاف میان شیعه‌ها و اهل تسنن متمایل‌کرد. کمک‌های مالی فراوانی به نوسازی زیارتگاهها و اماکن مقدس شیعیان اختصاص‌داده‌شد. مجتهدان شیعه در فهرست حقوق‌بگیران دولتی قرارگرفتند و در همین حال کمک‌های بیشتری در اختیار آن دسته از رهبران مذهبی که آشکارا به مقابله با رادیکال‌ها پرداختند اختصاص‌یافت. شاخص‌ترین این رهبران علی کاشف‌الغطا بود که همراه با علی‌‌‌الصغیر علنا به رد فلسفه سیاسی ولایت فقیه امام خمینی (ره) پرداخت (رابینز، 1386: 106-100).
همچنین از لحاظ مناصب حکومتی نیز حضور وزرای شیعه، تا حدی افزایشیافت. به‌علاوه، شیعیان در فرماندهی منطقه‌ای حزب بعث (القیاده و القیطریه)، چهار عضو داشتند که برای نمونه، از نعیم حداد سخنگوی مجمع ملی، سعدون حمادی وزیر خارجه، و رمی خاروق کارمند بلندپایه حزب بعث می‌توان‌نام‌برد (دکمجیان، 1377: 237). در دسامبر 1979 نیز تحت فشار انقلاب اسلامی ایران، شورای فرماندهی انقلاب به سرعت پیش‌نویس تأسیس مجلس شورای ملی را انتشارداد و در مارس 1980، پس از تغییرات جزئی این مصوبه به‌صورت قانون انتخابات مجلس شورای ملی درآمد. مجلس ملی (در دوره حکومت صدامحسین) 250 عضو داشت که 220 نفر از آنها را مردم انتخاب‌می‌کردند و برای یک دوره چهارساله در این مجلس حضورمی‌یافتند. 30 نفر دیگر به‌وسیله رئیس‌جمهور برای نمایندگی سه استان شمالی، در مارس 2000 انتخاب‌شدند (پگاه حوزه، 1382).
بنابراین حفظ و گسترش منافع اقتصادی و سیاسی موجب‌شد برخی رهبران شیعه و به‌دنبال آن اقشار مردم در مبارزه علیه رژیم بعثی سست‌شوند. در آن‌سو وجود مشکلات اقتصادی در ایران نیز در اتخاذ مواضع انفعالی شیعیان عراق بی‌تأثیر نبوده‌است. توضیح اینکه ظرفیت تولید نفت ایران پس از انقلاب به حدود سه میلیون بشکه در روز (حدود نصف سال 1356) کاهش‌یافت. با وجود این درآمد نفتی ایران در مقایسه با درآمد نفتی سال 1356، تفاوت محسوسی‌نداشت. علت این امر دو‌برابرشدن بهای نفت در بازارهای جهانی به‌واسطه بروز انقلاب در ایران و وقفه در صادرات نفت کشور بود (میرترابی، 1385: 89).
بنابراین پس از پیروزی انقلاب درآمدهای نفتی کاهش چشمگیری نیافت، اما می‌توان گفت آنچه که باعث بروز مشکلات شد درهم‌ریختگی اوضاع و تعطیل‌شدن مراکز تولید بوده‌است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، فعالیت وابستگان رژیم سابق و مزدوران سیا و موساد برای متوقف‌کردن روند تولید کارخانه‌ها آغازشد. با تحریکات سعی شد که کارخانه‌ها به‌بن‌بست‌کشیده‌شوند. از همان ماه اول پیروزی انقلاب شعار دادند که «انقلاب شد، اما هنوز کارگران کارگرند. پس کو نتایج انقلاب؟» (رهپو، 1360: 42).
اما یک رشته از حوادث به‌تدریج به کاهش صادرات نفت ایران منجرشد. بروز نشانه‌های رکود اقتصاد جهانی، با کاهش تقاضا برای خرید نفت در بازار همراه شد. اشغال سفارت آمریکا نیز، فروش 600 هزار بشکه‌ای نفت به شرکت‌های آمریکایی را متوقف‌کرد. جامعه اروپا و ژاپن نیز به‌دنبال آن تحریم‌هایی را علیه ایران به‌اجراگذاشتند. این عوامل باعثشد تا پیش از آغاز جنگ، تولید نفت ایران به کمتر از دو میلیون بشکه در روز برسد. طی جنگ نیز حملات عراق به تأسیسات تولید و صدور نفت کشور، در عمل مانع از آن شد که تولید نفت ایران در این سال‌ها به فراتر از 5/2 میلیون بشکه در روز برسد (میرترابی، 1385: 90-89).
اما اوضاع عراق در مقایسه با ایران تفاوت کلی داشت. در کل ایران با کاهش تولید صادرات نفت و درآمدهای آن وضعیت آشفته‌ای داشت درحالی‌که عراق در وضعیت مناسبی قرارگرفته‌بود و از رشد اقتصادی و ساختار زیربنای اقتصادی مناسبی برخورداربود (مفید، 1387). نتیجه اینکه حزب بعث در عین استفاده از سیاست‌های سرکوب‌آمیز، با بهره‌گیری از سیاست‌های سازش‌کارانه نیز کوشید جنبش شیعیان را در عراق متوقف‌سازد. در این خصوص بر اساس نظریه انتخاب عقلانی که مشارکت فرد در جنبش‌های اجتماعی را عقلانی می‌داند، هزینه بالای مشارکت در اعتراضات مردمی علیه رژیم به دلیل سرکوب شدید حزب بعث، باعثشد که شیعیان از اقدامات جدی علیه رژیم خودداری‌کنند، به‌خصوص آنکه صدامحسین توانست با ارائه خدمات عمومی، که حاصل افزایش درآمدهای نفتی این کشور بوده، رضایت مطلوب شیعیان را جلب، و از این طریق از گرایش بیشتر آنان نسبت‌به انقلاب اسلامی ایران جلوگیری‌کند.
به‌عنوان نمونه نوسازی زیارتگاهها و اماکن مقدس شیعیان، حضور وزرای شیعه در کابینه و دیگر مناصب که می‌توانست عاملی برای تحقق اهداف بعدی آنان باشد، مخالفت‌های آنان را درخصوص سیاست‌های اسلام‌زدایی صدامحسین کم‌رنگ‌کرد. از طرف دیگر در آن‌سو مشکلات اقتصادی که ایران در اوائل انقلاب و نیز در دفاع از جنگ عراق با ایران با آن دست‌به‌گریبان بود، بر جهت‌گیری منفی شیعیان عراق نسبت‌به انقلاب اسلامی ایران تأثیرگذاربوده‌است. تمام این عوامل باعثشد که مبارزات انقلابی آنان علیه حزب بعث، به مواضع انفعالی تبدیل‌شود. درخصوص این مواضع انفعالی و بهانه‌های موجود در این زمینه که پشت‌سر آن حسابگری‌های به اصطلاح عقلانی قرارداشت، می‌توان به دیدگاه آیت‌ا.. صدر که پس از آوردن آیه‌ای آمده‌است، اشاره‌کرد که این بهانه‌ها را ردکرده و مردم را به حرکت فرامی‌خواند:
یَعْتَذِرُونَ إلَیْکُمْ إذَا رَجَعْتُمْ إلَیْهِم قُل لَّا تَعْتَذِرُوا لَن نُّؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأنَا اللَّهُ مِنْ أخْبَارِکُمْ وَ سَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَی عَالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَه فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. «هنگامى که به سوى آنان بازگردید براى شما عذرمى‌آورند. بگو: عذر نیاورید، هرگز شما را باورنخواهیم‌داشت؛ خدا ما را از خبرهاى شما آگاه گردانیده، و به‌زودى خدا و رسولش عمل شما را خواهنددید. آنگاه به سوى داناى نهان و آشکار، بازگردانیده مى‌شوید، و از آنچه انجام‌مى‌دادید به شما خبرمى‌دهد.» در این آیه پرگداز، قرآن هرگونه عذرتراشى را ردکرده به پیامبرش اجازهنمىدهد به‌عنوان زبان گویاى دعوت اسلامى، پوزش کسانى را که از جنگ تخلفکردهاند بپذیرد.
با بررسى این عذرهایى که قرآن از روى آنها پرده برداشته و بنیادش را نشان‌داده‌است، احساسمىکنیم بهانههاى آن روز، درست همین بهانههاى رایج امروز است. این عذرتراشىها در حقیقت و محتواى روانىاش هیچ‌گونه تفاوتى با هم ندارند، در عمق همه این بهانه‌ها، یک نوع خودخواهى و خودپسندى نهفته‌است و دعوت به حرکت انقلابى امروز ما به‌عین همان مشکلات و سختىهاى زمان پیامبر(ص)را دارد. و اینان درست همان گرفتاری‌ها را دارند (صدر، 1357: 23).
بنابراین به‌نظرمی‌رسد چالش‌های فوق‌الذکر نقش فرصتها را به‌حاشیه‌کشانید و مانع از سرنگونی رژیم بعثی و استقرار یک حکومت اسلامی در این کشور شد.
نتیجه‌‌گیری
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، برخی از حکومت‌های مستبد و سکولار در دیگر کشورهای اسلامی همچنان حضور خود را حفظ‌کردند و هرچند حرکت‌ها و جنبش‌هایی از سوی گروه‌ها و اقشار مسلمان در این کشورها با تأسی از انقلاب اسلامی ایران رخ‌داد، اما به مرحله سرنگونی حکومت منجرنشد. درواقع فرصت‌های موجود در این کشورها زمینه را برای شورش‌ها و حرکت‌هایی فراهم‌کرد اما برخی چالش‌ها باعثشد به مرحله انقلاب و تغییر رژیم منتهی نشود. در این مقاله به‌عنوان مطالعه موردی به فرصتها و چالش‌های فراروی شیعیان عراق جهت سرنگونی رژیم بعثی و استقرار حکومتی اسلامی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران پرداخته شد.
کشور عراق با اکثریتی از شیعیان که تحت سیاست های سرکوب آمیز و دین ستیز حزب بعث بودند، وجود مرز مشترک و طولانی با ایران و خصوصا ارتباط گسترده علما و روحانیون دو کشور، از فرصت ها و ظرفیت های ویژه ای برای سرنگونی رژیم بعث و استقرار حکومتی اسلامی برخوردار بود. در این دوران آیت‌ا.. صدر همان نقشی را برعهده‌داشت که امام خمینی (ره) در ایران عهده‌دار آن بود. حمایت آیت‌ا.. صدر از انقلاب اسلامی ایران و دیدگاه نظری مشترک ایشان با نظریات امام خمینی (ره) پیرامون لزوم استقرار حکومت جمهوری اسلامی که بر اساس رهیافت گفتمان به آن پرداخته‌شد، یکی از فرصت‌های مهم استقرار حکومتی اسلامی با بهره‌مندی از الگوی حکومتی ایران محسوب‌می‌شد. هرچند جنبش‌ها و قیام‌هایی از سوی حزب الدعوه اسلامی به رهبری شهید صدر رخ‌داد، اما در اثر وجود چالش‌‌‌هایی به انقلاب و سرنگونی رژیم بعث منجرنشد.
در این خصوص از دیدگاه رهیافت نهادی مشخص شد که اقتضای حزب بعث با آن سابقه تاریخی، ساختاری و محتوای ایدئولوژیکی که طی این پژوهش تشریح شد، چیزی جز سرکوب گسترده مخالفان و افزایش نیروهای امنیتی و پلیسی برای مقابله با جنبش‌های اسلامی، به‌خصوص حزب الدعوه اسلامی نبود؛ روندی که برای مقابله با آن وحدت و انسجام تشکیلات شیعی از سطح رهبران گرفته تا نیروهای مردمی لازم و ضروری می‌بود چراکه اقتضای تشکیلات شیعی که مبتنی بر دین مبین اسلام است، آن است که وحدت و یکپارچگی خود را در مقابله با دشمنان حفظ‌کند. همچنین حزب بعث در عین استفاده از سیاست‌های سرکوب‌آمیز، درصدد به‌کارگیری سیاست‌های سازش‌کارانه برای جلوگیری از صدور انقلاب اسلامی ایران نیز بود.
در این خصوص بر اساس رهیافت انتخاب عقلانی مشخص شد که این حزب با ارائه خدمات عمومی مواضع انقلابی شیعیان را به مواضع انفعالی تبدیل‌کرد. تمامی این عوامل باعث شد که اهداف انقلاب اسلامی ایران در کشور عراق، یعنی دگرگونی گفتمان بعثی و برقراری حکومتی اسلامی در این کشور در زمان وقوع انقلاب اسلامی ایران تحقق‌نیابد.
هرچند گفتمان بعثی، بعد از اشغال این کشور به‌واسطه ایالات متحده دگرگون شد و درنهایت بر اثر مجاهدت‌های جنبش‌های اسلامی در این کشور که سایه معنوی انقلاب اسلامی ایران را نیز با خود به‌همراه‌داشته، موجبات حضور نسبی شیعیان در مناصب کلیدی این کشور را فراهم‌کرده، اما هنوز تا برپایی گفتمان نظام جمهوری اسلامی و این‌بار، مقابله با گفتمان آمریکایی، چالش‌ها و مشکلات فراوان و درعین‌حال فرصتها و ظرفیت‌های بسیاری وجوددارد.
پی نوشت:
[6] . Social Phenomena
[7] . Populist
مراجع
- منابع فارسی
- قرآن کریم
- امام خمینی، روح‌ا... (1384)، حکومت اسلامی و ولایت فقیه در اندیشه امام خمینی (ره)، (تبیان آثار موضوعی دفتر چهل و پنجم)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
- اسنادی از انقلاب اسلامی عراق (1980)، بی‌‌جا، انتشارات سازمان پیکار اسلامی عراق.
- اکبری معلم، علی (1383)، «مشروعیت و مقبولیت ولایت فقیه از دیدگاه امام خمینى (ره)»، فصلنامه علوم سیاسى، سال هفتم، شماره 25، بهار.
- النعمانی، شیخ محمدرضا (1382)، سال‌های رنج: خاطرات و ناگفته‌ها از زندگی شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر (ره)، ترجمه مهرداد آزاد، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- آیین انقلاب اسلامی (گزیده‌ای از اندیشه و آراء امام خمینی (ره) (1373)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
- بال، آلن. روب، گای پیترز (1384)، سیاست و حکومت جدید، ترجمه عبدالرحمن عالم، تهران: نشر قومس.
- بشیریه، حسین (1384)، آموزش دانش سیاسی: مبانی علم سیاست نظری و تأسیسی، تهران: مؤسسه نگاه معاصر.
- جمشیدی، محمدحسین (1389)، زندگانی سیاسی شهید سید محمدباقر صدر (با تکیه بر تأثیرگذاری بر انقلاب اسلامی ایران)، تهران: انتشارات پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی.
- حسینی حائری، سید کاظم (1375)، زندگانی و افکار شهید صدر، ترجمه و پاورقی حسن تارمی، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- حسینی‌زاده، سید محمدعلی (1383)، «نظریه گفتمان و تحلیل سیاسى»، فصلنامه علوم سیاسى، سال هفتم، شماره 28، زمستان.
- حشمت‌زاده، محمدباقر (1385)، تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر کشورهای اسلامی، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- خلیلیان، سید خلیل (1375)، حقوق بینالملل اسلامی، تهران: دفتر نشر اسلامی.
- خواجه سروی، غلامرضا (1380)، «وحدت دین و سیاست در اندیشه امام خمینى (ره)»، فصلنامه علوم سیاسى، سال چهارم، شماره 16، زمستان.
- دکمجیان، هرایر (1377)، اسلام در انقلاب جنبش‌های در جهان عرب، ترجمه حمید احمدی، تهران: انتشارات کیهان.
- رابینز، فیلیپ (1386)، «عراق: تهدیدهای انقلابی و پاسخ‌های رژیم»، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، به کوشش جان. ال. اسپوزیتو، ترجمه دکتر محسن مدیر شانه‌چی، تهران: انتشارات بازشناسی اسلام و ایران.
- رهپو، محمدحسن (1360)، ناسیونالیسم عربی و انقلاب اسلامی، انتشارات سروش.
- رودس، آر.ای.دبلیو (1378)، «رهیافت نهادی»، در روش و نظریه در علوم سیاسی، به کوشش دیوید مارش و جری استوکر، ترجمه امیرمحمد حاجی یوسفی، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- دهشیری، محمدرضا (1388)، بازتاب مفهومی و نظری انقلاب اسلامی ایران در روابط بینالملل، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- صدیقی، کلیم (1375)، نهضت‌های اسلامی و انقلاب اسلامی ایران، ترجمه سید هادی خسروشاهی، تهران: انتشارات اطلاعات.
- صدر، محمدباقر (1357)، همراه با تحول اجتهاد، ترجمه اکبر ثبوت، جمال موسوی، جعفر حجت، تهران: انتشارات روزبه.
- صفاتاج، مجید (1387)، انقلاب اسلامی و استعمار فرانو در منطقه، انتشارات سفیر اردهال.
- فرکلاف، نورمن (1379)، تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه پیران و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
- فوزی، یحیی (1388)، اندیشه سیاسی در ایران بعد از انقلاب، تهران: انتشارات پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی.
- قاسمی، فرج‌ا... (1388)، «مرجعیت و سیاست در عراق پس از اشغال، با تأکید بر اندیشه آیت‌الله سیستانی»، فصلنامه علوم سیاسى، سال دوازدهم، شماره 45، بهار.
- محمدی، منوچهر (1377)، سیاست خارجی ایران در جمهوری اسلامی ایران، اصول و مسائل، تهران: نشر دادگستر.
- محمدی، منوچهر (1385)، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، چ 1، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- مجرد، محسن (1386)، تأثیر انقلاب اسلامی بر سیاست بینالملل، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- مقیمی، غلام‌حسن (1378)، «امام خمینى (ره) ولایت فقیهان و مشارکت مردم»، فصلنامه علوم سیاسى، سال دوم، شماره 5، تابستان.
- میراحمدی، منصور و آجیلی، هادی (1388)، «درآمدی بر معنا و مفهوم قدرت در روابط بینالملل: روی کردی اسلامی»، فصلنامه علمی- پژوهشی رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، شماره 19، پاییز.
- میرترابی، سعید (1385)، مسائل نفت ایران، تهران: انتشارات قومس.
- نش، کیت (1389)، جامعه‌شناسی سیاسی معاصر: جهانی‌شدن، سیاست و قدرت، ترجمه محمدتقی دلفروز، تهران: انتشارات کویر.
- نصری، محسن (1387)، ایران، دیروز، امروز، فردا (تحلیلی بر انقلاب اسلامی ایران)، قم: دفتر نشر معارف.
- هورات، دیوید (1378)، «نظریه گفتمان»، در روش و نظریه در علوم سیاسی، به کوشش دیوید مارش و جری استوکر، ترجمه امیرمحمد حاجی یوسفی، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
2- منابع الکترونیکی
2-1- سایت‌‌های فارسی
- پگاه حوزه 10/8/1382)، «صدام، دین حکومت»، ش 107، تاریخ دسترسی 1/3/1391، در:
http://www.hawzah.net/Hawzah/Magazines/MagArt.aspx?MagazineNumberID=3952&id=24658
- «تاریخچه قانون اساسی عراق»، تاریخ دسترسی 15/12/1390، در:
http://rahpooyanedalat.com/law/index.php?option=com_content&view=article&id=3881:1389-09-16-08-03-34&catid=150
- حکیم، حسن (1381)، «وضعیت گروه‌هاى سیاسى عراق (گفت‌وگو با استاد حسن حکیم)»، فصلنامه علوم سیاسى، شماره 18، تابستان، تاریخ دسترسی 20/1/1391، در:
http://www.shareh.com/persian/magazine/uloum_s/18/18_19.htm
- خزایی، حسین (11/8/1389)، «گفتمان انقلاب اسلامی، گفتمانی که غالب شد»، تاریخ دسترسی 10/2/1391، در:
http://www.tebyan.net/Weblog/bah1359/post.aspx?PostID=153621
- رهپویان عدالت، 1389
http://rahpooyanedalat.com
- قلی‌‌زاده، مصطفی، «شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر»، در: http://lib.ahlolbait.ir
- مریجی، شمس‌ا... (1387)، «ایده روشن‌فکری و موضع حوزه نجف»، فصلنامه علوم سیاسى، شماره 44، تاریخ دسترسی 12/12/1390، زمستان، در:
http://www.shareh.com/persian/magazine/uloum_s/44/05.htm
- مفید، کامران (1387)، «وضعیت اقتصادی ایران و عراق در آستانه جنگ»، ویژه‌نامه فارس در هفته دفاع مقدس، تاریخ دسترسی 15/2/1391، در:
http://www.centralclubs.com/topic-t48057.html
- یکتا، حسین (1390)، «خواب‌‌‌های شیرین: سیری در روابط سیاسی ایران و عراق»، مجله زمانه، شماره 3 و 4 تاریخ دسترسی 12/10/1390، در:
http://www.hawzah.net/Hawzah/Articles/Articles.aspx?LanguageID=1&id=91248& SearchText=%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%20%D8%AF%D8%B1%201979
2-2- سایت‌‌های عربی
- البحرانی، سلام (2010)، «عقم النظریه القومیه لحزب البعث»، فی:
http://www.sotaliraq.com/articlesiraq.php?id=77867
- احسان، وسن (2010)، «الاقتصاد العراقی.... الواقع، الاشکالیات، الحلول»، فی:
http://iraqcss.com/article.php?id=61
-سایت حمودا، 2001 http://hamoda.com
- «صدامحسین عبدالمجید التکریتی»، (2011)، فی: http://hamoda2.yoo7.com/t10602-topic
نویسندگان:
مجتبی عطارزاده: عضو هئیت علمی دانشگاه هنر اصفهان
اعظم خانی: دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه اصفهان
فصلنامه جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام شماره
دراصل نگرش‌ها و روش‌های گزینش عقلانی[6] را در آغاز اقتصاددانان بر حوزه سیاست اعمال‌کردند. از این دیدگاه، کنشگران سیاسی به شیوه‌های خردمندانه می‌کوشند تا بهترین وسایل را برای دستیابی به اهداف خود به‌کارببرند. ازاین‌رو کنش سیاسی، از اساس کنش عقلانی معطوف به هدف است (بشیریه، 1384: 71). بر اساس نظریه انتخاب عقلانی مشارکت فرد در جنبش‌های اجتماعی، عقلانی است. در این خصوص اولسون دو فرض را مدنظرقرارداده‌است. اول اینکه انتخاب‌های اجتماعی را باید بر حسب اولویت‌های فردی توضیح‌داد، و دوم اینکه افراد عقلانی عمل‌می‌کنند تا منافعشان را به حداکثر و ضررهایشان را به حداقل‌برسانند (نش، 1389: 146، 144). نگرش‌ها و روش‌های گزینش عقلانی بر چند نوع‌اند ازجمله نظریه گزینش عمومی که موردنظر این پژوهش است، نظریه بازی‌ها و مدل‌های فضایی. نگرش گزینش عمومی درباره تأمین هر آن چیزی است که از لحاظ عموم مردم مطلوب است. از این دیدگاه وجود حکومت به سود همگان است. خیرات و خدمات عمومی را فقط حکومت تأمین‌می‌کند (بشیریه، 1384: 72-71).
با عنایت به مطالب فوق با اتکای بر رهیافت انتخاب عقلانی یکی دیگر از چالش‌های فراروی شکل‌گیری حکومتی اسلامی در عراق پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران با تأکید بر سطح جامعه و مطلوبیت‌های کنشگران، یعنی شیعیان عراق تبیین‌می‌شود. به‌طور عموم یکی از مسائلی که مطلوبیت کنشگران را شکل‌می‌دهد مربوط به رفاه و وضعیت اقتصادی است؛ بنابراین در ابتدا مروری کوتاه بر اوضاع اقتصادی عراق می‌شود.
اقتصاد عراق در اواخر دهه 1970 توسعه‌یافته‌بود و تولید نفت از 2 میلیون بشکه در روز در سال 1973 به 7/2 میلیون بشکه در روز در سال 1978 افزایش‌‌یافته‌بود که 30 درصد رشد را نشان‌می‌داد. این میزان در سال 1979 به 5/3 میلیون بشکه در روز رسید. درآمدهای نفتی این کشور نیز به‌طور چشمگیری افزایشیافت و از 8/1 میلیارد دلار در سال 1973 به 8/10 میلیارد دلار در سال 1978 رسید.
در نه ماه اول سال 1980، درآمدهای نفتی عراق 2/97 درصد افزایش‌داشت و به 3/21 میلیارد دلار رسید. در نه ماه اول سال 1980 نیز درآمدهای صادرات نفتی این کشور به 4/22 میلیارد دلار یا در حدود 8/29 میلیارد دلار در طول این سال رسید (مفید، 1387). همچنین، واردات کالاهای خارجی نیز در سال 1950 از 6/37 میلیون دینار به 9/247 و 9/1738 به ترتیب در سال 1971 و 1979 افزایشیافت. بر اساس گزارش سازمان ملل متحد (1989 -1988)، طی سال‌های 1980- 1970 میزان تولید ناخالص داخلی عراق 7/11، واردات کالا و خدمات 5/22، صنعت 5/10، ساختمان و ساخت و ساز 5/28، حمل و نقل و ارتباطات 5/19 و کشاورزی 4/1 رشدداشته‌است (احسان، 2010).
سؤال قابل طرح در این قسمت این است که سهم شیعیان از رشد اقتصادی مذکور چه میزان بوده‌است؟ برخی از صاحب‌نظران معتقدند که در طول تاریخ، شیعه هم از لحاظ سیاسی ناتوان بود و هم از لحاظ اقتصادی دچار رکود شده‌بود. با شروع قرن شانزدهم میلادی زمانی که سنّی‌های عثمانی از هم‌کیشان عراقی‌شان حمایت‌می‌کردند، شیعیان، پیوسته مخالف قدرت سیاسی در عراق بودند. در سطح اقتصادی، جدا از تعداد کمی از اربابان و تاجران ثروتمند، شیعیان به لحاظ تاریخی همانند کشاورزان و خدمتکاران استثمار می‌شدند؛ حتی موفقیت اکتسابی به‌دست‌آمده از رونق نفتی دهه 1970م وضعیت شیعیان عراق را فقط کمی بهترکرد. البته در ابتدای نیمه دوم دهه 1970م سیاست‌های اقتصادی مردم‌گرایانه[7] صدامحسین تأثیر مطلوبی بر آنها داشت و بعضی از شیعیان را قادرساخت تا به صفوف طبقه متوسط و جدید شیعه بپیوندند (پگاه حوزه، 1382).
درواقع ترس از گرایش شیعیان عراق به انقلاب اسلامی ایران، حزب بعث را به کاهش شکاف میان شیعه‌ها و اهل تسنن متمایل‌کرد. کمک‌های مالی فراوانی به نوسازی زیارتگاهها و اماکن مقدس شیعیان اختصاص‌داده‌شد. مجتهدان شیعه در فهرست حقوق‌بگیران دولتی قرارگرفتند و در همین حال کمک‌های بیشتری در اختیار آن دسته از رهبران مذهبی که آشکارا به مقابله با رادیکال‌ها پرداختند اختصاص‌یافت. شاخص‌ترین این رهبران علی کاشف‌الغطا بود که همراه با علی‌‌‌الصغیر علنا به رد فلسفه سیاسی ولایت فقیه امام خمینی (ره) پرداخت (رابینز، 1386: 106-100).
همچنین از لحاظ مناصب حکومتی نیز حضور وزرای شیعه، تا حدی افزایشیافت. به‌علاوه، شیعیان در فرماندهی منطقه‌ای حزب بعث (القیاده و القیطریه)، چهار عضو داشتند که برای نمونه، از نعیم حداد سخنگوی مجمع ملی، سعدون حمادی وزیر خارجه، و رمی خاروق کارمند بلندپایه حزب بعث می‌توان‌نام‌برد (دکمجیان، 1377: 237). در دسامبر 1979 نیز تحت فشار انقلاب اسلامی ایران، شورای فرماندهی انقلاب به سرعت پیش‌نویس تأسیس مجلس شورای ملی را انتشارداد و در مارس 1980، پس از تغییرات جزئی این مصوبه به‌صورت قانون انتخابات مجلس شورای ملی درآمد. مجلس ملی (در دوره حکومت صدامحسین) 250 عضو داشت که 220 نفر از آنها را مردم انتخاب‌می‌کردند و برای یک دوره چهارساله در این مجلس حضورمی‌یافتند. 30 نفر دیگر به‌وسیله رئیس‌جمهور برای نمایندگی سه استان شمالی، در مارس 2000 انتخاب‌شدند (پگاه حوزه، 1382).
بنابراین حفظ و گسترش منافع اقتصادی و سیاسی موجب‌شد برخی رهبران شیعه و به‌دنبال آن اقشار مردم در مبارزه علیه رژیم بعثی سست‌شوند. در آن‌سو وجود مشکلات اقتصادی در ایران نیز در اتخاذ مواضع انفعالی شیعیان عراق بی‌تأثیر نبوده‌است. توضیح اینکه ظرفیت تولید نفت ایران پس از انقلاب به حدود سه میلیون بشکه در روز (حدود نصف سال 1356) کاهش‌یافت. با وجود این درآمد نفتی ایران در مقایسه با درآمد نفتی سال 1356، تفاوت محسوسی‌نداشت. علت این امر دو‌برابرشدن بهای نفت در بازارهای جهانی به‌واسطه بروز انقلاب در ایران و وقفه در صادرات نفت کشور بود (میرترابی، 1385: 89).
بنابراین پس از پیروزی انقلاب درآمدهای نفتی کاهش چشمگیری نیافت، اما می‌توان گفت آنچه که باعث بروز مشکلات شد درهم‌ریختگی اوضاع و تعطیل‌شدن مراکز تولید بوده‌است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، فعالیت وابستگان رژیم سابق و مزدوران سیا و موساد برای متوقف‌کردن روند تولید کارخانه‌ها آغازشد. با تحریکات سعی شد که کارخانه‌ها به‌بن‌بست‌کشیده‌شوند. از همان ماه اول پیروزی انقلاب شعار دادند که «انقلاب شد، اما هنوز کارگران کارگرند. پس کو نتایج انقلاب؟» (رهپو، 1360: 42).
اما یک رشته از حوادث به‌تدریج به کاهش صادرات نفت ایران منجرشد. بروز نشانه‌های رکود اقتصاد جهانی، با کاهش تقاضا برای خرید نفت در بازار همراه شد. اشغال سفارت آمریکا نیز، فروش 600 هزار بشکه‌ای نفت به شرکت‌های آمریکایی را متوقف‌کرد. جامعه اروپا و ژاپن نیز به‌دنبال آن تحریم‌هایی را علیه ایران به‌اجراگذاشتند. این عوامل باعثشد تا پیش از آغاز جنگ، تولید نفت ایران به کمتر از دو میلیون بشکه در روز برسد. طی جنگ نیز حملات عراق به تأسیسات تولید و صدور نفت کشور، در عمل مانع از آن شد که تولید نفت ایران در این سال‌ها به فراتر از 5/2 میلیون بشکه در روز برسد (میرترابی، 1385: 90-89).
اما اوضاع عراق در مقایسه با ایران تفاوت کلی داشت. در کل ایران با کاهش تولید صادرات نفت و درآمدهای آن وضعیت آشفته‌ای داشت درحالی‌که عراق در وضعیت مناسبی قرارگرفته‌بود و از رشد اقتصادی و ساختار زیربنای اقتصادی مناسبی برخورداربود (مفید، 1387). نتیجه اینکه حزب بعث در عین استفاده از سیاست‌های سرکوب‌آمیز، با بهره‌گیری از سیاست‌های سازش‌کارانه نیز کوشید جنبش شیعیان را در عراق متوقف‌سازد. در این خصوص بر اساس نظریه انتخاب عقلانی که مشارکت فرد در جنبش‌های اجتماعی را عقلانی می‌داند، هزینه بالای مشارکت در اعتراضات مردمی علیه رژیم به دلیل سرکوب شدید حزب بعث، باعثشد که شیعیان از اقدامات جدی علیه رژیم خودداری‌کنند، به‌خصوص آنکه صدامحسین توانست با ارائه خدمات عمومی، که حاصل افزایش درآمدهای نفتی این کشور بوده، رضایت مطلوب شیعیان را جلب، و از این طریق از گرایش بیشتر آنان نسبت‌به انقلاب اسلامی ایران جلوگیری‌کند.
به‌عنوان نمونه نوسازی زیارتگاهها و اماکن مقدس شیعیان، حضور وزرای شیعه در کابینه و دیگر مناصب که می‌توانست عاملی برای تحقق اهداف بعدی آنان باشد، مخالفت‌های آنان را درخصوص سیاست‌های اسلام‌زدایی صدامحسین کم‌رنگ‌کرد. از طرف دیگر در آن‌سو مشکلات اقتصادی که ایران در اوائل انقلاب و نیز در دفاع از جنگ عراق با ایران با آن دست‌به‌گریبان بود، بر جهت‌گیری منفی شیعیان عراق نسبت‌به انقلاب اسلامی ایران تأثیرگذاربوده‌است. تمام این عوامل باعثشد که مبارزات انقلابی آنان علیه حزب بعث، به مواضع انفعالی تبدیل‌شود. درخصوص این مواضع انفعالی و بهانه‌های موجود در این زمینه که پشت‌سر آن حسابگری‌های به اصطلاح عقلانی قرارداشت، می‌توان به دیدگاه آیت‌ا.. صدر که پس از آوردن آیه‌ای آمده‌است، اشاره‌کرد که این بهانه‌ها را ردکرده و مردم را به حرکت فرامی‌خواند:
یَعْتَذِرُونَ إلَیْکُمْ إذَا رَجَعْتُمْ إلَیْهِم قُل لَّا تَعْتَذِرُوا لَن نُّؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأنَا اللَّهُ مِنْ أخْبَارِکُمْ وَ سَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَی عَالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَه فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. «هنگامى که به سوى آنان بازگردید براى شما عذرمى‌آورند. بگو: عذر نیاورید، هرگز شما را باورنخواهیم‌داشت؛ خدا ما را از خبرهاى شما آگاه گردانیده، و به‌زودى خدا و رسولش عمل شما را خواهنددید. آنگاه به سوى داناى نهان و آشکار، بازگردانیده مى‌شوید، و از آنچه انجام‌مى‌دادید به شما خبرمى‌دهد.» در این آیه پرگداز، قرآن هرگونه عذرتراشى را ردکرده به پیامبرش اجازهنمىدهد به‌عنوان زبان گویاى دعوت اسلامى، پوزش کسانى را که از جنگ تخلفکردهاند بپذیرد.
با بررسى این عذرهایى که قرآن از روى آنها پرده برداشته و بنیادش را نشان‌داده‌است، احساسمىکنیم بهانههاى آن روز، درست همین بهانههاى رایج امروز است. این عذرتراشىها در حقیقت و محتواى روانىاش هیچ‌گونه تفاوتى با هم ندارند، در عمق همه این بهانه‌ها، یک نوع خودخواهى و خودپسندى نهفته‌است و دعوت به حرکت انقلابى امروز ما به‌عین همان مشکلات و سختىهاى زمان پیامبر(ص)را دارد. و اینان درست همان گرفتاری‌ها را دارند (صدر، 1357: 23).
بنابراین به‌نظرمی‌رسد چالش‌های فوق‌الذکر نقش فرصتها را به‌حاشیه‌کشانید و مانع از سرنگونی رژیم بعثی و استقرار یک حکومت اسلامی در این کشور شد.
نتیجه‌‌گیری
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، برخی از حکومت‌های مستبد و سکولار در دیگر کشورهای اسلامی همچنان حضور خود را حفظ‌کردند و هرچند حرکت‌ها و جنبش‌هایی از سوی گروه‌ها و اقشار مسلمان در این کشورها با تأسی از انقلاب اسلامی ایران رخ‌داد، اما به مرحله سرنگونی حکومت منجرنشد. درواقع فرصت‌های موجود در این کشورها زمینه را برای شورش‌ها و حرکت‌هایی فراهم‌کرد اما برخی چالش‌ها باعثشد به مرحله انقلاب و تغییر رژیم منتهی نشود. در این مقاله به‌عنوان مطالعه موردی به فرصتها و چالش‌های فراروی شیعیان عراق جهت سرنگونی رژیم بعثی و استقرار حکومتی اسلامی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران پرداخته شد.
کشور عراق با اکثریتی از شیعیان که تحت سیاست های سرکوب آمیز و دین ستیز حزب بعث بودند، وجود مرز مشترک و طولانی با ایران و خصوصا ارتباط گسترده علما و روحانیون دو کشور، از فرصت ها و ظرفیت های ویژه ای برای سرنگونی رژیم بعث و استقرار حکومتی اسلامی برخوردار بود. در این دوران آیت‌ا.. صدر همان نقشی را برعهده‌داشت که امام خمینی (ره) در ایران عهده‌دار آن بود. حمایت آیت‌ا.. صدر از انقلاب اسلامی ایران و دیدگاه نظری مشترک ایشان با نظریات امام خمینی (ره) پیرامون لزوم استقرار حکومت جمهوری اسلامی که بر اساس رهیافت گفتمان به آن پرداخته‌شد، یکی از فرصت‌های مهم استقرار حکومتی اسلامی با بهره‌مندی از الگوی حکومتی ایران محسوب‌می‌شد. هرچند جنبش‌ها و قیام‌هایی از سوی حزب الدعوه اسلامی به رهبری شهید صدر رخ‌داد، اما در اثر وجود چالش‌‌‌هایی به انقلاب و سرنگونی رژیم بعث منجرنشد.
در این خصوص از دیدگاه رهیافت نهادی مشخص شد که اقتضای حزب بعث با آن سابقه تاریخی، ساختاری و محتوای ایدئولوژیکی که طی این پژوهش تشریح شد، چیزی جز سرکوب گسترده مخالفان و افزایش نیروهای امنیتی و پلیسی برای مقابله با جنبش‌های اسلامی، به‌خصوص حزب الدعوه اسلامی نبود؛ روندی که برای مقابله با آن وحدت و انسجام تشکیلات شیعی از سطح رهبران گرفته تا نیروهای مردمی لازم و ضروری می‌بود چراکه اقتضای تشکیلات شیعی که مبتنی بر دین مبین اسلام است، آن است که وحدت و یکپارچگی خود را در مقابله با دشمنان حفظ‌کند. همچنین حزب بعث در عین استفاده از سیاست‌های سرکوب‌آمیز، درصدد به‌کارگیری سیاست‌های سازش‌کارانه برای جلوگیری از صدور انقلاب اسلامی ایران نیز بود.
در این خصوص بر اساس رهیافت انتخاب عقلانی مشخص شد که این حزب با ارائه خدمات عمومی مواضع انقلابی شیعیان را به مواضع انفعالی تبدیل‌کرد. تمامی این عوامل باعث شد که اهداف انقلاب اسلامی ایران در کشور عراق، یعنی دگرگونی گفتمان بعثی و برقراری حکومتی اسلامی در این کشور در زمان وقوع انقلاب اسلامی ایران تحقق‌نیابد.
هرچند گفتمان بعثی، بعد از اشغال این کشور به‌واسطه ایالات متحده دگرگون شد و درنهایت بر اثر مجاهدت‌های جنبش‌های اسلامی در این کشور که سایه معنوی انقلاب اسلامی ایران را نیز با خود به‌همراه‌داشته، موجبات حضور نسبی شیعیان در مناصب کلیدی این کشور را فراهم‌کرده، اما هنوز تا برپایی گفتمان نظام جمهوری اسلامی و این‌بار، مقابله با گفتمان آمریکایی، چالش‌ها و مشکلات فراوان و درعین‌حال فرصتها و ظرفیت‌های بسیاری وجوددارد.
پی نوشت:
[6] . Social Phenomena
[7] . Populist
مراجع
- منابع فارسی
- قرآن کریم
- امام خمینی، روح‌ا... (1384)، حکومت اسلامی و ولایت فقیه در اندیشه امام خمینی (ره)، (تبیان آثار موضوعی دفتر چهل و پنجم)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
- اسنادی از انقلاب اسلامی عراق (1980)، بی‌‌جا، انتشارات سازمان پیکار اسلامی عراق.
- اکبری معلم، علی (1383)، «مشروعیت و مقبولیت ولایت فقیه از دیدگاه امام خمینى (ره)»، فصلنامه علوم سیاسى، سال هفتم، شماره 25، بهار.
- النعمانی، شیخ محمدرضا (1382)، سال‌های رنج: خاطرات و ناگفته‌ها از زندگی شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر (ره)، ترجمه مهرداد آزاد، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- آیین انقلاب اسلامی (گزیده‌ای از اندیشه و آراء امام خمینی (ره) (1373)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
- بال، آلن. روب، گای پیترز (1384)، سیاست و حکومت جدید، ترجمه عبدالرحمن عالم، تهران: نشر قومس.
- بشیریه، حسین (1384)، آموزش دانش سیاسی: مبانی علم سیاست نظری و تأسیسی، تهران: مؤسسه نگاه معاصر.
- جمشیدی، محمدحسین (1389)، زندگانی سیاسی شهید سید محمدباقر صدر (با تکیه بر تأثیرگذاری بر انقلاب اسلامی ایران)، تهران: انتشارات پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی.
- حسینی حائری، سید کاظم (1375)، زندگانی و افکار شهید صدر، ترجمه و پاورقی حسن تارمی، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- حسینی‌زاده، سید محمدعلی (1383)، «نظریه گفتمان و تحلیل سیاسى»، فصلنامه علوم سیاسى، سال هفتم، شماره 28، زمستان.
- حشمت‌زاده، محمدباقر (1385)، تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر کشورهای اسلامی، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- خلیلیان، سید خلیل (1375)، حقوق بینالملل اسلامی، تهران: دفتر نشر اسلامی.
- خواجه سروی، غلامرضا (1380)، «وحدت دین و سیاست در اندیشه امام خمینى (ره)»، فصلنامه علوم سیاسى، سال چهارم، شماره 16، زمستان.
- دکمجیان، هرایر (1377)، اسلام در انقلاب جنبش‌های در جهان عرب، ترجمه حمید احمدی، تهران: انتشارات کیهان.
- رابینز، فیلیپ (1386)، «عراق: تهدیدهای انقلابی و پاسخ‌های رژیم»، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، به کوشش جان. ال. اسپوزیتو، ترجمه دکتر محسن مدیر شانه‌چی، تهران: انتشارات بازشناسی اسلام و ایران.
- رهپو، محمدحسن (1360)، ناسیونالیسم عربی و انقلاب اسلامی، انتشارات سروش.
- رودس، آر.ای.دبلیو (1378)، «رهیافت نهادی»، در روش و نظریه در علوم سیاسی، به کوشش دیوید مارش و جری استوکر، ترجمه امیرمحمد حاجی یوسفی، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- دهشیری، محمدرضا (1388)، بازتاب مفهومی و نظری انقلاب اسلامی ایران در روابط بینالملل، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- صدیقی، کلیم (1375)، نهضت‌های اسلامی و انقلاب اسلامی ایران، ترجمه سید هادی خسروشاهی، تهران: انتشارات اطلاعات.
- صدر، محمدباقر (1357)، همراه با تحول اجتهاد، ترجمه اکبر ثبوت، جمال موسوی، جعفر حجت، تهران: انتشارات روزبه.
- صفاتاج، مجید (1387)، انقلاب اسلامی و استعمار فرانو در منطقه، انتشارات سفیر اردهال.
- فرکلاف، نورمن (1379)، تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه پیران و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
- فوزی، یحیی (1388)، اندیشه سیاسی در ایران بعد از انقلاب، تهران: انتشارات پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی.
- قاسمی، فرج‌ا... (1388)، «مرجعیت و سیاست در عراق پس از اشغال، با تأکید بر اندیشه آیت‌الله سیستانی»، فصلنامه علوم سیاسى، سال دوازدهم، شماره 45، بهار.
- محمدی، منوچهر (1377)، سیاست خارجی ایران در جمهوری اسلامی ایران، اصول و مسائل، تهران: نشر دادگستر.
- محمدی، منوچهر (1385)، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، چ 1، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- مجرد، محسن (1386)، تأثیر انقلاب اسلامی بر سیاست بینالملل، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- مقیمی، غلام‌حسن (1378)، «امام خمینى (ره) ولایت فقیهان و مشارکت مردم»، فصلنامه علوم سیاسى، سال دوم، شماره 5، تابستان.
- میراحمدی، منصور و آجیلی، هادی (1388)، «درآمدی بر معنا و مفهوم قدرت در روابط بینالملل: روی کردی اسلامی»، فصلنامه علمی- پژوهشی رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، شماره 19، پاییز.
- میرترابی، سعید (1385)، مسائل نفت ایران، تهران: انتشارات قومس.
- نش، کیت (1389)، جامعه‌شناسی سیاسی معاصر: جهانی‌شدن، سیاست و قدرت، ترجمه محمدتقی دلفروز، تهران: انتشارات کویر.
- نصری، محسن (1387)، ایران، دیروز، امروز، فردا (تحلیلی بر انقلاب اسلامی ایران)، قم: دفتر نشر معارف.
- هورات، دیوید (1378)، «نظریه گفتمان»، در روش و نظریه در علوم سیاسی، به کوشش دیوید مارش و جری استوکر، ترجمه امیرمحمد حاجی یوسفی، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
2- منابع الکترونیکی
2-1- سایت‌‌های فارسی
- پگاه حوزه 10/8/1382)، «صدام، دین حکومت»، ش 107، تاریخ دسترسی 1/3/1391، در:
http://www.hawzah.net/Hawzah/Magazines/MagArt.aspx?MagazineNumberID=3952&id=24658
- «تاریخچه قانون اساسی عراق»، تاریخ دسترسی 15/12/1390، در:
http://rahpooyanedalat.com/law/index.php?option=com_content&view=article&id=3881:1389-09-16-08-03-34&catid=150
- حکیم، حسن (1381)، «وضعیت گروه‌هاى سیاسى عراق (گفت‌وگو با استاد حسن حکیم)»، فصلنامه علوم سیاسى، شماره 18، تابستان، تاریخ دسترسی 20/1/1391، در:
http://www.shareh.com/persian/magazine/uloum_s/18/18_19.htm
- خزایی، حسین (11/8/1389)، «گفتمان انقلاب اسلامی، گفتمانی که غالب شد»، تاریخ دسترسی 10/2/1391، در:
http://www.tebyan.net/Weblog/bah1359/post.aspx?PostID=153621
- رهپویان عدالت، 1389
http://rahpooyanedalat.com
- قلی‌‌زاده، مصطفی، «شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر»، در: http://lib.ahlolbait.ir
- مریجی، شمس‌ا... (1387)، «ایده روشن‌فکری و موضع حوزه نجف»، فصلنامه علوم سیاسى، شماره 44، تاریخ دسترسی 12/12/1390، زمستان، در:
http://www.shareh.com/persian/magazine/uloum_s/44/05.htm
- مفید، کامران (1387)، «وضعیت اقتصادی ایران و عراق در آستانه جنگ»، ویژه‌نامه فارس در هفته دفاع مقدس، تاریخ دسترسی 15/2/1391، در:
http://www.centralclubs.com/topic-t48057.html
- یکتا، حسین (1390)، «خواب‌‌‌های شیرین: سیری در روابط سیاسی ایران و عراق»، مجله زمانه، شماره 3 و 4 تاریخ دسترسی 12/10/1390، در:
http://www.hawzah.net/Hawzah/Articles/Articles.aspx?LanguageID=1&id=91248& SearchText=%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%20%D8%AF%D8%B1%201979
2-2- سایت‌‌های عربی
- البحرانی، سلام (2010)، «عقم النظریه القومیه لحزب البعث»، فی:
http://www.sotaliraq.com/articlesiraq.php?id=77867
- احسان، وسن (2010)، «الاقتصاد العراقی.... الواقع، الاشکالیات، الحلول»، فی:
http://iraqcss.com/article.php?id=61
-سایت حمودا، 2001 http://hamoda.com
- «صدامحسین عبدالمجید التکریتی»، (2011)، فی: http://hamoda2.yoo7.com/t10602-topic
نویسندگان:
مجتبی عطارزاده: عضو هئیت علمی دانشگاه هنر اصفهان
اعظم خانی: دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه اصفهان
فصلنامه جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام شماره
مرجع : خبرگزاری فارس
کد مطلب : ۵۷۲۰۸۳
منتخب
۱۹ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱۹ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱۹ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱۸ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱۸ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱۸ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱۸ ارديبهشت ۱۴۰۳
۱۸ ارديبهشت ۱۴۰۳
پیشنهاد ما
