نگاهی به سفر ظریف به آسیای مرکزی و قفقاز

محمد جواد ظریف روز جمعه 1 اردیبهشت 1396 به دیدار پنج روزه خود از سه کشور ترکمنستان، قرقیزستان و گرجستان در آسیای مرکزی پایان داد. دعوت از ظریف به مناسبت بیست و پنجمین سالگرد استقلال این کشورها از اتحاد جماهیر شوروی برنامه­ریزی شده بود. پس از فروپاشی شوروی و تشکیل کشورهای متعددی از اقمار و جمهوری­ های کوچک کمونیستی مشترک المنافع در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز، ایران همواره در راهبرد سیاست خارجی خود توجه ویژه ای به گسترش حضور در این حوزه جغرافیایی معطوف داشته است. ابعاد اهمیت سفر ظریف به این کشورها برای جمهوری اسلامی ایران و دستاوردهای آن را می توان در محورهای زیل خلاصه کرد.


موقعیت استراتژیک: آسیای مرکزی و قفقاز از دیدگاه موقعیت جغرافیایی مسیر مهمی در اتصال بین شرق و غرب بویژه در بعد تجارت محسوب می­شوند. کشورهای آسیای مرکزی و فقاز مسیر دسترسی ایران به روسیه و چین و همچنین دسترسی به دریای سیاه و از این طریق به بالکان و شرق و مرکز اروپا را فراهم آورند. چین بزرگترین شریک اقتصادی و تجاری و روسیه نیز مهمترین متحد منطقه ­ای ایران در مقابل نفوذ غرب محسوب می­شود. با توجه به اهمیت این موضوع، در سفر ظریف به قرقیزستان توافقنامه ترانزیت ریلی بین چین، قرقیزستان، ترکمنستان و ایران مورد مذاکره قرار گرفت و همچنین در سفر به ترکمنستان تفاهمی میان طرفین برای دادن ویزا به صورت کثیر الورود به رانندگان به شکل هر شش ماه یکبار امضا شد.



مسئله انرژی و اهمیت روابط اقتصادی: کشورهای آسیای مرکزی دارای ذخایر زیرزمینی نفت و گاز هستند و ایران به دلیل مزیت نسبی در زمینه تأمین انرژی مناطق شمالی خود به واردات گاز از این منطقه می­پردازد. در سالهای اخیر اختلافاتی مابین شرکت ملی گاز ایران و شرکت گاز ترکمنستان بر سر میزان گاز دریافتی و کیفیت بوجود آمده است که همین امر موجب کاهش همکاری های گازی دو کشور شده است که حضور نماینده وزارت نفت در جمع هیئت همراه ظریف به منظور مذاکره برای حل و فصل آن بوده است. همچنین ایران به منظور تضعیف تأثیر تحریم ها بر نظام مالی و صنایع خود درصدد کسب سهم بیشتر از بازارهای محلی و گسترش روابط دوجانبه بازرگانی و اقتصادی با این کشورها می­باشد. در این زمینه تکمیل کریدور ترانزیتی خلیج فارس به دریای سیاه برای ایران بسیار حائز اهمیت است. چرا که کشورهای آسیای مرکزی به دلیل محاصره در خشکی برای دسترسی آسان به خلیج فارس و دریای عمان بسیار علاقه­مند هستند. گرجستان از جمله کشورهای حوزه شمالی ایران است که به دلیل روابط ویژه با اتحادیه اروپا و امکان الحاق آن به جمع کشورهای بازار مشترک اروپایی، از اهمیت ویژه­ ای برای تهران برخوردار است، برهمین اساس نیز در سفر اخیر ظریف به این کشور زمینه های تفاهم بر سر احداث کوریدور حمل و نقل از خلیج فارس به دریای سیاه از طریق گرجستان بحث و تبادل نظر شد. در عین حال، وزیر امور خارجه ایران در دیدار با گئورگی کویریکاشویلی، نخست‌وزیر گرجستان به زمینه‌‌های همکاری در عرصه‌های بانکی، کشاورزی، آب، ساخت‌وساز، فناوری و توسعه گردشگری اشاره کرده بود.


دغدغه ­های امنیتی: فروپاشی شوروی و ایجاد کشورهای جدید در شمال مرزهای ایران تأثیر بسزایی بر تغییر جغرافیای راهبردی ایران داشت که شامل فرصتها و تهدیدات امنیتی مهمی می شد. از یک جنبه این امر می­توانست با گسترش نفوذ غرب و ناتو در این منطقه بر انزوای منطقه ­ای جمهوری اسلامی ایران بیافزاید و بالعکس از جنبه دیگر با توجه به اشتراکات فرهنگی و دینی زمینه­ی گسترش اسلام­گرایی در این منطقه را به سود ایران فراهم آورد. اما به طور کلی دولت­های آسیای مرکزی برای محیط امنیتی ایران از کمترین میزان چالش­ آفرینی برخوردار هستند. ایران با ترکمنستان- بعنوان تنها کشور آسیای مرکزی دارای مرز مشترک با ایران- هیچگونه اختلاف مرزی نداشته و اصولاٌ در میان جمعیت ترکمن­های ایران نیز تمایل جدایی­خواهانه وجود ندارد و ترکمنستان با اتخاذ وضعیت بی طرف، نگرانی های ایران در مورد رسوخ دشمنانش در مرزهای شمالی را تضمین داده است. همچنین سلاح­های هسته ای قزاقستان نیز که تهدیدی ضمنی می­توانست قلمداد شود در سال 1995جمع­آوری شد. لذا مهمترین محور تهدیدات و چالش­ های امنیتی برای ایران از سوی منطقه آسیای مرکزی و قفقاز به صورت غیرمستقیم هستند. دولت­های آسیای مرکزی عمدتاٌ شکننده و ضعیف بوده و قادر به حل تمامی چالش­های امنیتی خود نیستند و لذا جدایی­طلبی، گسترش افراط­گرایی دینی، بحران­ اقتصادی و ... در کنار ضعف فرایند کشور ـ ملت و انسجام ناکافی نهادهای سیاسی در این کشورها میتواند به در نهایت به جنگ داخلی و گسترش تروریسم منجر شده و این ممکن است تاثیر منفی بر امنیت ایران بگذارد. برهمین اساس نیز رایزنی های مختلفی میان وزیرخارجه و مقامات کشورهای میزبان درخصوص رسیدن به راهکارهای مشترک امنیتی برای مبارزه با تروریسم و افراط گرایی در منطقه صورت گرفت.

در مجموع، در سفر محمد جواد ظریف که با همراهی نزدیک به 30 تن از فعالان اقتصادی به سه کشور آسیای مرکزی و قفقاز صورت گرفت بر گسترش همکاری با این کشورها در حوزه های بانکی، حمل و نقل و ترانزیت، انرژی و صنعت گردشگری و مبارزه با تروریسم و افراط­گرایی تاکید شد. مع الوصف میتوان چنین برداشت کرد که ایران خواهان مشارکت گسترده­تر در روند شکل­گیری الگوهای در حال تکوین همکاری های امنیتی ـ اقتصادی آسیای مرکزی بوده و سفرهای متعدد مقامات ایران حاکی از اهمیت بالای این منطقه در دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی است.

حسین آرمند