سلام دوباره ناتو به ترکیه

در سال‌های اخیر شاهد آغاز موجی از تنش و سردی در مناسبات کشور ترکیه با کشورهای اروپایی و آمریکا بوده‌ایم. کنش‌های نامعمول و چرخش غیرمنتظره اردوغان به سمت شرق، به زمینه‌ای تبدیل شد تا تحلیل‌گران از نارضایتی اعضای ناتو از تداوم عضویت ترکیه در این سازمان امنیتی – نظامی سخن به میان بیاورند. علت طرح این فرضیه را می‌توان در چهار موضوع مهم مورد واکاوی قرار داد:

در ابتدا، حمله ارتش ترکیه به جنگنده سوخو 24 روسیه در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۵ (۳ آذر ۹4) دردسری بزرگ را برای ناتو به وجود آورد. اردوغان در این ماجرا که موجب بروز تنشی بزرگ میان مسکو با آنکارا شد، خواستار حمایت ناتو از مواضع ترکیه شد اما بر خلاف انتظارات نه تنها ناتو موضعی مثبت را به خواسته اردوغان نشان نداد، بلکه حتی برخی از اعضای ناتو انتقادات صریحی را نسبت به اقدام این کشور، در ایجاد تنش با روسیه ابراز کردند.

در مرحله بعدی، عدم همکاری لازم ترک‌ها با ائتلاف ضد داعش و آمریکا در مسائل منطقه‌ای، به ویژه در عراق و سوریه موجب دل‌سردی هر چه بیشتر پیمان آتلانتیک شمالی از آنکارا شد. در سوریه بر خلاف رویکرد و راهبرد کلان آمریکا که بر مبنای حمایت از کردها در شمال این کشور طرح‌ریزی شده است، اردوغان با تروریست خواندن آن‌ها، اختلاف موضع شدیدی با واشنگتن دارد. علاوه بر این، در جریان لشکرکشی ارتش ترک به شمال سوریه در قالب عملیات «سپر فرات» تنش‌های میان آمریکا به ترکیه بیش از پیش شد.

همچنین، عامل سومی که در بروز اختلاف فزآینده میان ترکیه و ناتو نقش داشت، در ارتباط با مواضع این کشور در نزدیکی به محور شرق یا کشورهای روسیه و ایران بود. پس از کودتای نافرجام 15 جولای 2016 اردوغان با صراحت اعلام کرد که اکنون آن‌ها می‌دانند که دوستان و دشمنان‌شان چه کسانی هستند. این سخن به نوعی تهدیدی برای آمریکا و ناتو بود و بلافاصله شاهد سفر رئیس جمهور ترکیه به مسکو برای دیدار با ولادیمیر پوتین بودیم. متعاقب این روند، نزدیکی میان آنکارا با تهران و مسکو آغاز شد و به ویژه در بحران سوریه، این سه کشور به هماهنگی قابل توجهی دست یافتند که نتیجه آن برگزاری سه نشست در آستانه پایتخت کشور قزاقستان، به منظور حل بحران سوریه بود. همچنین، در 31 دسامبر 2016 آتش‌بسی بزرگ در سوریه با مدیریت و بازیگری مسکو و آنکارا آغاز شد که تا کنون ادامه دارد. مجموع این روند زمینه دوری هر چه بیشتر ناتو با ترکیه را در پی داشت.

علت چهارمی که در ارتباط با شکاف میان ترکیه و ناتو در چند سال اخیر می‌توان به آن اشاره کرد در ارتباط با وضعیت داخلی کشور ترکیه است. حرکت اردوغان به سمت اقتدارگرایی و تمرکز هرچه بیشتر قدرت در دستان رئیس جمهور که مهم‌ترین نماد آن در همه‌پرسی تغییر نظام پارلمانی به ریاستی در 16 آوریل 2016 اتفاق افتاد؛ موجب شد که بسیاری از کشورهای اروپایی که عضو سازمان ناتو نیز هستند با اردوغان و نظام سیاسی ترکیه دچار اختلافات شدید شوند. در این میان می‌توان به جنگ لفظی میان اردوغان با رهبران سیاسی کشورهای آلمان، هلند و ایتالیا اشاره کرد. علاوه بر این، حجم وسیع سرکوب مخالفان و محدود کردن فضای انتقاد از حکومت در داخل ترکیه دیگر زمینه‌ای بوده که دلسردی اعضای ناتو از ترکیه را در پی داشته است.

به‌طور کلی، این عوامل این فرضیه را مطرح می‌کردند که اعضای ناتو از عضویت کشور ترکیه که از 18 فوریه ۱۹۵۲ تا کنون عضو این نهاد بوده، خرسند نیستند و حتی این احتمال وجود دارد که خواستار لغو عضویت ترکیه شوند. با این وجود، برخلاف تصورات اخیر، دبیرکل ناتو در مصاحبه با روزنامه «آم زونتاگ» آلمان اظهار کرد: ترکیه نقش بزرگی در ناتو در کوزوو، افغانستان و منطقه دریای مدیترانه دارد و بدون شک ناتو بدون ترکیه که کلید امنیت اروپاست ضعیف خواهد شد. همچنین، استولتنبرگ به نقش ترکیه در مبارزه با داعش و قدرت نظامی و موقعیت جغرافیایی این کشور در نزدیکی سوریه و عراق که شاهد جنگ هستند اشاره کرد و از کشورهای غربی خواست دست از انتقاد از سیاست ترکیه برداشته و به احترام متبادل و نزدیک کردن دیدگاه ها بپردازند. همچنین، این مسئول ناتو تاکید کرد که این سازمان، بی‌شک بدون ترکیه ضعیف خواهد بود.

در ارتباط با این اظهارات غیر منتظره دبیرکل ناتو می‌توان اظهار داشت که با وجود تمامی مسائل و اختلاف پیش‌آمده، همچنان سازمان ناتو بر نقش حیاتی ترکیه در معادلات بین‌المللی واقف است و به نوعی این کشور را استراتژیک‌ترین منطقه برای کنترل نفوذ شرق می‌دانند. در واقع پس از آغاز جنگ سرد تا کنون، ترکیه همواره در میان محور غرب قرار داشته و اکنون نیز ناتو نمی‌خواهد با اقداماتی نسنجیده و با آگاهی از این امر که اردوغان شخصیتی ریسک‌پذیر دارد، این متحد چند دهه‌ای خود را به سمت اتحاد با رقیب اصلی خود، یعنی مسکو روانه کنند.

علاوه بر اهمیت استراتژیک ترکیه برای ناتو، باید به این امر نیز توجه داشته باشیم که تهدیدها و اقدامات اردوغان نسبت به غرب هم تا حدود زیادی در این چرخش مواضع سازمان ناتو تاثیرگذار بوده است. به ویژه پس از آن‌که آنکار بحث نهایی شدن خرید سامانه دفاع موشکی «اس-400» از روسیه را مطرح کرد، به نظر می‌رسد غربی‌ها و ناتو، قصد دارند از تمامی مشکلات خود با اردوغان چشم‌پوشی کنند و از رفتن ترک‌ها به سمت اتحاد با روس‌ها ممانعت به عمل آورند. در مجموع، سخنان دبیر کل ناتو به کشورهای غربی این پیام را منتقل می‌کند که با هر نظام سیاسی و با هر مدلی از حاکمیت در داخل ترکیه ضروری است این کشور در محور ناتو و غرب باقی بماند.