اصلاحات بن سلمان و چالش میراث سیاسی سعودی

محمد بن سلمان ولیعهد سعودی در قالب سند 2030 به دنبال آن است تا جامعه عربستان را وارد فاز مدرنیزاسیون کند. در این راه وی نخست برخی از ممنوعیت ها علیه زنان را برداشت و به نوعی به جمعیت جوان زیر 30 سال عربستان که 70 درصد جمعیت را تشکیل می دهند نزدیک شد. هدف وی در درجه اول کسب حمایت این قشر از جامعه بوده است. گام اول اصلاحات وی در واقع اعطای برخی آزادی های مدنی بود. اما وی در گام دوم به سمت برخی تغییرات رادیکال در سنت فرهنگی جامعه عربستان رفته و همین مسئله می تواند باعث بروز واکنش های داخلی و ناآرامی علیه اقدامات وی شود. در همین ارتباط اولین مسابقات «ورق بازی» در عربستان رسما از روز چهارشنبه در شهر ریاض، پایتخت این کشور شروع شد. نکته قابل توجه آنکه «عادل بن سالم بن سعید الکلبانی» از مبلغان سعودی و امام جماعت نمازهای تراویح مسجد الحرام (از سال 1387) نیز در این مسابقات حضور یافت و مشارکت کرد. این اقدام در حالی بود که پیشتر ورق بازی از سوی علمای وهابی حرام اعلام شده بود.

علاوه بر این ولیعهد سعودی اعلام کرده است که قصد دارد تا سال 2030، 2500 سالن سینمایی در قالب 350 مجتمع سینمایی راه‌اندازی کند. وزارت فرهنگ و رسانه عربستان در سال 2017 اعلام کرده بود که برای اولین بار در 35 سال گذشته، مجوز راه‌اندازی مجتمعی سینمای تجاری را از سال 2018 صادر خواهد کرد. در همین رابطه خبرگزاری رسمی عربستان «واس»، اعلام کرد که وزارت فرهنگ اولین مجوز راه‌اندازی مجتمع سینمایی را به شرکت معروف «ای.ام.سی» آمریکا داده است.

اقدام سوم و غیرمعمول بن سلمان به حمایت از اسرائیل بر می گردد که در مصاحبه با نشریه آمریکایی آتلانتیک از موجودیت اسرائیل دفاع نموده و حق داشتن سرزمین را برای اسرائیل به رسمیت شناخت. این اقدامات بسیار رادیکال بوده و در تضاد با آموزه های حاکم بر جامعه عربستان است.

بافت سنتی و متعصب جامعه عربستان

در طول 8 دهه گذشته پیوند آل سعود و وهابیت باعث شده است تا قشری سنتی و متعصب در جامعه عربستان تشکیل شود که با هرگونه نوآوری و مظاهر دنیای مدرن به شدت مخالفت کنند. علمای وهابی با نشر آموزه های متحجرانه خود باعث ترویج این تفکر در جامعه عربستان شده‌اند. البته علمای وهابی به دلیل حفظ قدرت خود در طی 8 دهه گذشته استقلال خود را از دست داده و در واقع تبدیل به عروسک‌های خیمه شب بازی آل سعود شده‌اند و تمام فرامین پادشاهان سعودی را اجرا می کنند. به همین دلیل وهابیت کنونی در عربستان را باید وهابیت دولتی نامید که هیچ گونه استقلالی ندارد و در برابر اصلاحات اخیر بن سلمان نیز آشکارا به حمایت از ولیعهد سعودی پرداخت. اما این مسئله در مورد مردم پیرو مکتب وهابیت در عربستان کاملا فرق می کند و در واقع پیروان همه مکاتب بسیار سخت به تغییرات تن می‌دهند. در شرایط کنونی پیروان ایدئولوژیک اندیشه وهابی در عربستان گسترش یافته و همین مسئله باعث شده است تا محمد بن سلمان به دنبال تغییرات در این جامعه باشد تا چهره عربستان را از کشوری که منشا صدور تروریست و افراطی گری در جهان شده است در نزد افکار عمومی جامعه بین الملل دگرگون سازد. اما دگرگونی های فرهنگی معمولاً واکنش ها و نارضایتی های اجتماعی با درجات مختلف را نیز به دنبال دارند و نارضایتی های عمومی نیز همواره منبع مهمی برای بهره گیری مخالفان در رقابت های سیاسی می باشد. لذا همسو نشان دادن اکثریت جامعه با این اصلاحات به صورت نمایش های تبلیغاتی برای ولیعهد قدرت طلب و بلندپرواز سعودی بسیار حائز اهمیت است. به همین دلیل وی در مسابقات ورق بازی علمای وهابی را نیز شرکت داده تا بدین وسلیه اعلام کند که طیف سنتی جامعه نیز با اصلاحات وی همراه هستند. اما همواره میان علمای درباری با مردم عادی که به صورت واقعی از یک ایدئولوژی پیروی می کنند تفاوت وجود دارد. جامعه قبیله ای عربستان و بویژه اسلام گرایان به طور حتم به سادگی با تغییرات مد نظر ولیعهد کنار نخواهند آمد و این مسئله به تدریج زمینه را برای شکل گیری گروه های مخالف با اصلاحات رادیکال بن سلمان فراهم خواهد کرد.

هراس بن سلمان از اخوان المسلمین

خاندان سعودی همواره از اندیشه های گروه اخوان المسلمین هراس داشته است. چرا که اخوانی ها هرچند به دنبال خلافت در جهان اسلام هستند اما این مسئله را از طریق انتخابات پیگیری می کنند. انتخابات نیز همواره خط قرمز و تابوی پادشاهان مرتجع عربی بوده است که تنها بر مدار استبداد حرکت کرده اند. از این رو بن سلمان به دنبال محدود کردن فعالیت های اخوان المسلمین در عربستان است و از این رو وی اخیرا اخوان المسلمین را یک ضلع از محور شرارت در منطقه خواند. علاوه بر این وی به دنبال آن است که خطر اخوان المسلمین را جهانی کند و به همین دلیل اعلام کرده که اخوان المسلمین به دنبال رهبری در اروپا است و این یک خطر جهانی است. ولیعهد عربستان در مصاحبه با تایم اعلام کرد: خطر اخوان المسلمین نسبت به دیگر گروه‌های تندرو بزرگتر است و هدف اصلی آن ها تبدیل اروپا به قاره اخوانی‌هاست. بنابراین تلاش بن سلمان برای اصلاحات در عربستان با هدف محدود کردن زمینه برای فعالیت اخوانی ها نیز می باشد. اما این مسئله می تواند درست به یک نقطه مثبت برای اخوانی ها تبدیل شود.

در شرایط کنونی قشر متعصب و ایدئولوژیک عربستان از اقدامات رادیکال بن سلمان دچار سرخوردگی شده و زمزمه های مخالفت این قشر با آل سعود شنیده می شود. اخوان المسلمین می تواند رهبری مخالفان بن سلمان را در شرایط کنونی بر عهده گرفته و قیامی منسجم علیه بن سلمان به راه بیندازد. اخوان المسلمین از آنجا می تواند رقیبی برای اندیشه های وهابیت در جهان اهل سنت باشد که به دنبال اجرای اسلام میانه رو و متکی بر آرای مردم است. همین مسئله باعث شده است تا بن سلمان اخوان المسلمین را در صدر تهدیدات عربستان معرفی کرده و به دنبال مبارزه با آن باشد.

در کل باید تاکید کرد که اصلاحات رادیکال بن سلمان به ویژه مسائلی که کاملا بر خلاف آموزه های وهابیت است می تواند باعث بسیج قشر متعصب جامعه عربستان علیه وی شود.

محمدرضا مرادی، پژوهشگر مسائل شبه جزیره