۰
چهارشنبه ۳ بهمن ۱۳۹۷ ساعت ۱۲:۲۰
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران ۲۳ دی سال جاری و در نخستین سفر خود به عراق پس از انتخابات پارلمانی این کشور در سال ۲۰۱۸ و چهار روز پس از پایان سفر وزیر خارجه آمریکا به منطقه غرب آسیا، همراه با هیأتی اقتصادی و سیاسی وارد عراق شد و در سفری پنج روزه با مسئولان دولتی، پارلمانی و هیأت های بازرگانی عراق و اقلیم کردستان دیدار کرد. هم‌زمانی این رویداد با سفر حدود ۹ نفر از مقامات و مسئولان کشورهای منطقه ای و بین المللی ازجمله وزیر خارجه آمریکا و فرانسه به عراق، حضور مخفیانه و بدون اطلاع ترامپ در پایگاه عین الاسد استان الانبار، مطرح شدن برخی اخبار درباره انتقال نظامیان آمریکایی از سوریه به عراق و روندهای سیاست داخلی عراق ازجمله تلاش نخست وزیر برای تکمیل کابینه، ماتریس تحولات این کشور را پیچیده تر از گذشته کرده است. به نظر می رسد عراق پساداعش با کاهش التهابات امنیتی، از یک سو دستخوش تحولات عمده ای در سطح داخلی خواهد بود و از سوی دیگر بیش از گذشته در کانون توجه، تمرکز و رقابت بازیگران منطقه ای و بین المللی است.
از این رو جمهوری اسلامی ایران نیز با فهم نکته پیش گفته تلاش دارد تا روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود را با عراق گسترش دهد؛ روابطی که ضرورت ها، بایدها و نبایدهای فراوانی را به دنبال خواهد داشت و می تواند بسترهای مناسبی را برای تحقق دستاوردهای مشخص و ملموس در حوزه های مختلف به ویژه ثبات منطقه غرب آسیا تدارک ببیند. با این ملاحظات به نظر می رسد فهم «چرایی» و «چگونگی» سفر ظریف به عراق و تحولات مرتبط با این کشور حائز اهمیت باشد که نوشتار حاضر تلاش می کند تا به بررسی اجمالی آن بپردازد.
مقابله با تثبیت و افزایش قدرت جریاناتی همچون حشدالشعبی، اعمال فشار به دولت مرکزی و پارلمان عراق برای انتخاب وزرای مورد علاقه کاخ سفید و محدودکردن روابط اقتصادی ایران و عراق می تواند بخشی از اهداف آمریکا در برهه فعلی باشد.
چرا عراق مهم است؟
منطقه غرب آسیا از سال های دور و به ویژه پس از سال ۲۰۰۳ و حمله نظامی آمریکا به عراق در معرض رقابت ها و البته مخاصمات گسترده ای قرار گرفته است. در این میان، بازیگران منطقه ای و بین المللی تلاش داشته اند تا با تشکیل ائتلاف ها، گسترش برخی همکاری ها، ورود به منازعات، همکاری با قدرت های فرامنطقه ای و مواردی مشابه به بیشینه‌سازی قدرت و تحقق منافع خود بپردازند. بدیهی است که در این میان برخی کشورها به دلیل شرایط نامساعد داخلی و داشتن سطحی از شکنندگی دولت و حاکمیت از یک سو و سیاست های بازیگران مختلف از سوی دیگر به عرصه ای برای رقابت و گاهی منازعه تبدیل شده اند. عراق امروز به دلیل اهمیت ژئوپلتیک و همسایگی با سه رقیب منطقه ای یعنی ایران، عربستان و ترکیه از یک سو و همسایگی با کشور بحران-زده سوریه از سوی دیگر، اهمیتی مضاعف یافته است. بنابراین بخشی از توجهات به عراق را باید قرارگیری این کشور در یکی از کانون های رقابتی غرب آسیا تفسیر کرد. به نظر می رسد هرکدام از بازیگران، حضور و نفوذ در عراق را با اهداف مختلف و بعضاً متمایزی دنبال می کنند که می تواند همسو یا ناهمسو باشد. درحالی که رقابت ایران و ترکیه در عراق را می توان بیشتر از نوع اقتصادی دید، رقابت ایران و عربستان در عراق راهبردی و سیاسی- امنیتی است. به عبارت دیگر درحالی که ایران و ترکیه تلاش می کنند تا نقش برجسته ای در بازارهای اقتصادی کشور ۳۸ میلیونی عراق داشته باشند و البته در مواردی مانند همه پرسی اقلیم کردستان، دیدگاه های نسبتاً مشترکی داشتند، عربستان اما بی محابا به دنبال جبران ناکامی های خود در عراق پساصدام است؛ چنین رویکردی در فعالیت-های اقتصادی سعودی ها نیز سایه افکنده تا جایی که آنها سرمایه‌گذاری ۳۰ میلیارد دلاری در عراق را مشروط به حضورنیافتن ایرانی ها در مناقصات این کشور کرده اند .[۱]
از منظر برخی بازیگران فرامنطقه ای نیز عراق هم به تنهایی حائز اهمیت است و هم می تواند ابزار مهمی برای کنترل مناسبات و توازن قوا میان ایران، ترکیه و عربستان باشد. در این چارچوب و با افزایش نفوذ ایران در عراق پساصدام، آمریکایی ها تلاش کردند هم خود به عنوان بازیگری تأثیرگذار در عراق باقی بمانند و هم سعودی ها را برای حضور جدی تر در عراق ترغیب کنند. تلاش هایی که خود را در انتخابات پارلمانی ۲۰۱۸ این کشور و حمایت محور آمریکا-عربستان از برخی جریان های داخلی عراق بیشتر نشان داد. فارغ از اینکه سیاست ترامپ مبنی بر خروج نیروهای آمریکایی از سوریه، اِعلامی بوده یا اِعمالی، دولت آمریکا تلاش می کند تا حداقل بخشی از نیروهای خود را در عراق مستقر کند. مقابله با تثبیت و افزایش قدرت جریاناتی همچون حشدالشعبی، اعمال فشار به دولت مرکزی و پارلمان عراق برای انتخاب وزرای مورد علاقه کاخ سفید و محدودکردن روابط اقتصادی ایران و عراق می تواند بخشی از اهداف آمریکا در برهه فعلی باشد. آمریکایی ها شرایط نامساعد سیاسی عراق و تکمیل نشدن کابینه آن و نیاز این کشور به سرمایه گذاری خارجی و دریافت کمک های مالی بین المللی را بستر مناسبی برای حضور و نفوذ بیشتر می دانند تا علاوه بر پیگیری طرح های کلان منطقه ای خود، حلقه محاصره اقتصادی علیه ایران را با بستن راه تنفس عراق تنگ تر کنند. عراق امروز بیش از گذشته برای رژیم صهیونیستی نیز حائز اهمیت است. این را می توان از تلاش تل آویو برای تأثیرگذاری در افکار عمومی و جریان های سیاسی عراق مشاهده کرد. موضوعی که در اظهارات «ایدی کوهن» تحلیلگر سیاسی و بیانیه وزارت خارجه رژیم صهیونیستی درباره سفر برخی هیأت های عراقی به سرزمین های اشغالی و بازی صهیونیست ها با فضای رسانه ای عراق مشاهده کرد. البته در افکار عمومی عراق و فرهنگ سیاسی این کشور، گرایش هایی به سوی پذیرش برخی بازی های رسانه ای وجود دارد.
تشکیل کمیته لایروبی اروند، مذاکرات لغو روادید، احداث شهرک‌های صنعتی در نقاط مرزی و برنامه ریزی برای سفر رئیس جمهوری ایران به عراق، بخشی از تلاش های دو کشور بوده است.
اهداف و دستاوردهای اقتصادی سفر ظریف
با خروج آمریکا از برجام و تلاش بی سابقه این کشور برای اعمال محدودیت های اقتصادی و تجاری بر جمهوری اسلامی ایران، عراق به عنوان یکی از مهم ترین شرکای تجاری و نخستین مقصد صادراتی ایران، اهمیت فراوانی یافته است. بر اساس آمارهای رسمی سازمان توسعه تجارت، صادرکنندگان ایرانی از ابتدای سال جاری تا انتهای آذرماه ۶ میلیارد و ۹۲۹ میلیون دلار کالا به عراق صادر کرده‌اند که رشد ۴۹ درصدی را نسبت به مدت مشابه سال قبل نشان می دهد و تراز تجاری ایران با عراق نیز مثبت ۶ میلیارد و ۸۹۳ میلیون دلار است .[۲] عراق همچنین یکی از مهم ترین مقاصد صادراتی گاز ایران است و قراردادهای مهمی برای انتقال گاز ایران به بغداد و بصره منعقد شده و نیروگاه های تولید برق این کشور نیز به گاز ایران نیاز دارند. به همین دلیل عراق اعلام کرد برای تمدید معافیت از تحریم های آمریکا علیه ایران، هیأتی را به واشنگتن اعزام خواهد کرد، اگرچه این کشور رایزنی-ها برای جایگزین کردن انرژی موردنیاز از کشورهای دیگر را آغاز کرده است. با این وجود حسن روحانی رئیس جمهور ایران در سفر آبان گذشته برهم صالح رئیس جمهور عراق به ایران، حجم ۱۲ میلیارد دلاری روابط اقتصادی دو کشور را ناکافی دانست و از تلاش برای نیل به عدد ۲۰ میلیارد دلار در آینده نزدیک خبر داد.
این آمار و ارقام به خوبی اهمیت روابط اقتصادی ایران و عراق را نشان می دهد و ضرورت های سفر وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران به عراق را می توان از چنین منظری مورد توجه قرار داد. روابطی که اولاً دوسویه است و برای هردو کشور منافعی به همراه دارد و دقیقاً به همین دلیل آمریکایی ها مجبور شدند تا عراق را از تحریم های خود علیه ایران معاف کنند و ثانیاً به دلیل روابط فرهنگی و مذهبی مردم دو کشور، ریشه ها و زمینه های گسترش آن وجود دارد و ثالثاً می تواند نمادی باشد برای ناتوانی آمریکا در اعمال تحریم های یک جانبه در جهانی که برخی آن را «پساآمریکایی» می خوانند. طراحی و اجرای پروژه های مهم اقتصادی و عمرانی و حضور شرکت های ایرانی در عراق، مسیر همکاری های دو کشور را توسعه می دهد. تکمیل ۳۲ کیلومتر باقی مانده از راه آهن شلمچه-بصره با جابه جایی ۴٫۵ میلیون مسافر در سال و صرفه جویی ۲۵ میلیون لیتر سوخت و انتقال ۵ میلیون تن بار صادراتی و صرفه جویی ۸۷ میلیون لیتر سوخت، یکی از عرصه های زیربنایی مهم برای همکاری دو کشور است. بازار عراق نیز ظرفیت های عظیمی برای حضور نیروی کار ایرانی دارد که با توجه به بعد مسافت و همسایگی ایران با این کشور و قرابت های مذهبی، می تواند مورد توجه مسئولان ایرانی برای مقابله با چالش بیکاری در کشور باشد.
از سوی دیگر وزیر امور خارجه ایران در سفر اخیر به عراق در پنج نشست مشترک اقتصادی در نجف، کربلا، سلیمانیه، اربیل و بغداد شرکت کرد که در نشست تجاری بغداد، ۶ وزیر دولت عادل عبدالمهدی حضور داشتند. علاوه بر اینها، سخنان ظریف پس از دیدار با هیأت اقتصادی استان نجف در پایان سفر پنج روزه خود به عراق نشان می دهد گام ها و تلاش های مهمی از سوی ایران برای گسترش همکاری ها با عراق برداشته شده است؛ تشکیل کمیته لایروبی اروند، مذاکرات لغو روادید، احداث شهرک‌های صنعتی در نقاط مرزی و برنامه ریزی برای سفر رئیس جمهوری ایران به عراق، بخشی از تلاش های دو کشور بوده است. با خروج آمریکا از برجام و بازی اروپایی ها با روزهای هفته و ماه برای آغاز فعالیت سازوکار مالی اروپا موسوم به SPV بر اهمیت ارتباط اقتصادی ایران با مهم ترین شرکای تجاری خود ازجمله چین، روسیه، هند و عراق افزوده است. به هر روی، رویکرد جدید دولت دوازدهم در قبال عراق، اختیاری بوده یا اضطراری، محل تامل است.
محورها و مذاکرات ظریف در دیدارهای متنوع و پرتعداد خود در عراق، نشان می دهد جریان ها و شخصیت های مختلف عراقی تمایل دارند با جمهوری اسلامی ایران تعامل و همکاری داشته باشند و ایران را به عنوان بازیگر مهم و تأثیرگذار در عراق می دانند؛ موضوعی که در نقطه مقابل اهداف آمریکایی ها و سعودی ها در عراق قرار دارد.
در این شرایط ایران علاوه بر رقبای سنتی خود در عراق -ترکیه و عربستان- با حضور اقتصادی رقبای پرقدرتی ازجمله چین، کره جنوبی و امارت نیز روبه رو است. آمارها نشان می دهند در رشد صادرات طی ۱۰ سال منتهی به ۲۰۱۸، ایران پس از چین، ترکیه، امارات و کره جنوبی در جایگاه پنجم قرار دارد. [۳] بنابراین به نظر می رسد در صورت غفلت از اتخاذ سیاست های صحیح و رفع موانع گمرکی، عراق بازار تضمین شده ای برای ایران نیست و این امکان وجود دارد که کشورهای دیگر جایگزین ایران در عراق شوند.
اهداف و دستاوردهای سیاسی سفر ظریف
ورای اهداف و دستاوردهای اقتصادی پیش گفته، به نظری می رسد سفر ظریف به عراق و حضور پنج روزه در این کشور که در میان سفرهای خارجی وی کم سابقه بوده و دیدار با شخصیت ها و چهره های داخلی عراق از طیف-های مختلف، اهمیت این کشور برای ایران را از ابعاد سیاسی و امنیتی نیز نشان می دهد. تلاش عربستان و آمریکا در انتخابات پارلمانی ۲۰۱۸ عراق برای حمایت از برخی ائتلاف ها مانند سائرون و نصر و حمایت آمریکا از نخست وزیری حیدرالعبادی، با موضع گیری وی در خصوص پایبندی به تحریم های آمریکا علیه ایران با ناکامی روبه رو شد و به نظر می رسد اکنون مهم ترین دستور کار این بازیگران، جلوگیری از تکمیل دولت جدید از طریق مخالفت با انتخاب «فالح فیاض» به عنوان وزیر کشور است؛ موضوعی که می تواند عراق را به سمت درگیری های داخلی سوق دهد و توجیهی باشد برای حضور نظامیان آمریکایی در این کشور.
در این شرایط و از دیدگاه جریان های داخلی ناهمسو با ایران، انتخاب فیاض به معنای تقویت نقش و جایگاه حشدالشعبی در سیاست داخلی عراق است. ایران اما بر تشکیل هرچه سریع تر دولت عبدالمهدی تأکید دارد و جایگاه قانونی حشد در سیاست و امنیت عراق را مهم می شمارد. موضوعی که در سفر ظریف به عراق مورد توجه قرار گرفت. در مقابل، دیدار ظریف با عمار حکیم و تمجید از نقش و جایگاه خاندان حکیم در سیاست عراق درمیان برخی اختلاف های این جریان با «عصائب اهل حق» از گروه های مهم حشدالشعبی، نشان از تلاش ایران برای تأثیرگذاری مثبت در افکار عمومی و جریان های سیاسی عراق از یک سو و کنشگری متقابل در برابر حمایت عربستان و آمریکا از برخی جریان های شیعی داخلی عراق دارد. دیدارها و مذاکرات ظریف با طیفی از افراد و شخصیت های سیاسی عراقی ازجمله عمار حکیم، ایاد علاوی و سلیم الجبوری از اعضای ائتلاف الوطنیه، اکرم الکعبی دبیرکل جنبش اسلامی نجباء، هادی عامری و برخی نمایندگان ائتلاف سازندگی، مسعود و نیچروان بارزانی، شیخ عبدالطیف همیم، رئیس وقف سنی عراق و سران عشایر جنوب عراق، نشان دهنده تلاش ایران برای تنش زدایی از سیاست داخلی عراق است. آنچنان که تهران از برخی تنش ها و اعتراضات در بصره نگرانی دارد و معتقد است دولت مرکزی باید به مشکلات این استان توجه کند و مانع بهره برداری سیاسی رقبا شود.
به نظر می رسد اکنون مهم ترین دستور کار این بازیگران، جلوگیری از تکمیل دولت جدید از طریق مخالفت با انتخاب «فالح فیاض» به عنوان وزیر کشور است؛ موضوعی که می تواند عراق را به سمت درگیری های داخلی سوق دهد و توجیهی باشد برای حضور نظامیان آمریکایی در این کشور.
از این منظر محورها و مذاکرات ظریف در دیدارهای متنوع و پرتعداد خود در عراق، نشان می دهد جریان ها و شخصیت های مختلف عراقی تمایل دارند با جمهوری اسلامی ایران تعامل و همکاری داشته باشند و ایران را به-عنوان بازیگر مهم و تأثیرگذار در عراق می دانند؛ موضوعی که در نقطه مقابل اهداف آمریکایی ها و سعودی ها در عراق قرار دارد. موضع گیری خام و بدموقع حیدرالعبادی در اعلام تبعیت دولتش از تحریم های آمریکا علیه ایران و ناکامی وی در نخست وزیری دوباره ، نشان داد همراه شدن برخی بازیگران و جریان های عراقی با بازیگران منطقه ای و بین المللی برای عبور از ایران، باعث کاهش نقش آنها در عرصه داخلی عراق می شود.
نتیجه گیری
سفر روزهای اخیر محمدجواد ظریف به عراق را می توان از ابعاد مختلفی مورد تحلیل و تفسیر قرار داد. نوشتار حاضر تلاش کرد تا از رهگذر پرداختن به برخی وجوه اهمیت عراق در منطقه غرب آسیا ابتدا به فهم ضرورت-های این سفر و تبیین «چرایی» آن بپردازد و سپس دستاوردها و نتایج آن را از منظر «چگونگی» بررسی کند. جمهوری اسلامی ایران به دلیل نقش آفرینی در تحولات عمده منطقه غرب آسیا و قرارگیری در شرایط خاص اقتصادی به دنبال روابط گسترده تر با برخی کشورها است که عراق به دلیل ظرفیت های تجاری، موقعیت ژئوپلتیک و تلاش رقبای منطقه ای و بین المللی برای کاهش نقش و اثرگذاری ایران در آن، اهمیت فراوانی دارد. در همین راستا کمیت، کیفیت و جزئیات سفر اخیر ظریف به عراق را می توان واجد دستاوردهای مهم سیاسی و اقتصادی برای طرفین دانست. ایران تکمیل کابینه جدید عراق را مهم می داند و خواهان تمرکز سیاستمداران و جریان های داخلی عراق بر تلاش آمریکا برای حضور مجدد و بیش از پیش در عراق است.
منابع
[۱] . «پشت‌پرده دسیسه‌چینی علیه روابط اقتصادی ایران و عراق»، خبرگزاری مهر، منتشرشده در تاریخ ۲۶ شهریور ۱۳۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.mehrnews.com/news/4405084
[۲] . «سه فصل تجارت با ۱۳ همسایه»، وبسایت دنیای اقتصاد، منتشرشده در تاریخ ۲۲ دی ۱۳۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-3485031
[۳] . «عقب افتادگی ایران از صادرکنندگان برتر کالا به عراق»، روزنامه خراسان، منتشرشده در تاریخ ۲۹ دی ۱۳۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://khorasannews.com/newspaper/page/20016/14/641146/0
از این رو جمهوری اسلامی ایران نیز با فهم نکته پیش گفته تلاش دارد تا روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود را با عراق گسترش دهد؛ روابطی که ضرورت ها، بایدها و نبایدهای فراوانی را به دنبال خواهد داشت و می تواند بسترهای مناسبی را برای تحقق دستاوردهای مشخص و ملموس در حوزه های مختلف به ویژه ثبات منطقه غرب آسیا تدارک ببیند. با این ملاحظات به نظر می رسد فهم «چرایی» و «چگونگی» سفر ظریف به عراق و تحولات مرتبط با این کشور حائز اهمیت باشد که نوشتار حاضر تلاش می کند تا به بررسی اجمالی آن بپردازد.
مقابله با تثبیت و افزایش قدرت جریاناتی همچون حشدالشعبی، اعمال فشار به دولت مرکزی و پارلمان عراق برای انتخاب وزرای مورد علاقه کاخ سفید و محدودکردن روابط اقتصادی ایران و عراق می تواند بخشی از اهداف آمریکا در برهه فعلی باشد.
چرا عراق مهم است؟
منطقه غرب آسیا از سال های دور و به ویژه پس از سال ۲۰۰۳ و حمله نظامی آمریکا به عراق در معرض رقابت ها و البته مخاصمات گسترده ای قرار گرفته است. در این میان، بازیگران منطقه ای و بین المللی تلاش داشته اند تا با تشکیل ائتلاف ها، گسترش برخی همکاری ها، ورود به منازعات، همکاری با قدرت های فرامنطقه ای و مواردی مشابه به بیشینه‌سازی قدرت و تحقق منافع خود بپردازند. بدیهی است که در این میان برخی کشورها به دلیل شرایط نامساعد داخلی و داشتن سطحی از شکنندگی دولت و حاکمیت از یک سو و سیاست های بازیگران مختلف از سوی دیگر به عرصه ای برای رقابت و گاهی منازعه تبدیل شده اند. عراق امروز به دلیل اهمیت ژئوپلتیک و همسایگی با سه رقیب منطقه ای یعنی ایران، عربستان و ترکیه از یک سو و همسایگی با کشور بحران-زده سوریه از سوی دیگر، اهمیتی مضاعف یافته است. بنابراین بخشی از توجهات به عراق را باید قرارگیری این کشور در یکی از کانون های رقابتی غرب آسیا تفسیر کرد. به نظر می رسد هرکدام از بازیگران، حضور و نفوذ در عراق را با اهداف مختلف و بعضاً متمایزی دنبال می کنند که می تواند همسو یا ناهمسو باشد. درحالی که رقابت ایران و ترکیه در عراق را می توان بیشتر از نوع اقتصادی دید، رقابت ایران و عربستان در عراق راهبردی و سیاسی- امنیتی است. به عبارت دیگر درحالی که ایران و ترکیه تلاش می کنند تا نقش برجسته ای در بازارهای اقتصادی کشور ۳۸ میلیونی عراق داشته باشند و البته در مواردی مانند همه پرسی اقلیم کردستان، دیدگاه های نسبتاً مشترکی داشتند، عربستان اما بی محابا به دنبال جبران ناکامی های خود در عراق پساصدام است؛ چنین رویکردی در فعالیت-های اقتصادی سعودی ها نیز سایه افکنده تا جایی که آنها سرمایه‌گذاری ۳۰ میلیارد دلاری در عراق را مشروط به حضورنیافتن ایرانی ها در مناقصات این کشور کرده اند .[۱]
از منظر برخی بازیگران فرامنطقه ای نیز عراق هم به تنهایی حائز اهمیت است و هم می تواند ابزار مهمی برای کنترل مناسبات و توازن قوا میان ایران، ترکیه و عربستان باشد. در این چارچوب و با افزایش نفوذ ایران در عراق پساصدام، آمریکایی ها تلاش کردند هم خود به عنوان بازیگری تأثیرگذار در عراق باقی بمانند و هم سعودی ها را برای حضور جدی تر در عراق ترغیب کنند. تلاش هایی که خود را در انتخابات پارلمانی ۲۰۱۸ این کشور و حمایت محور آمریکا-عربستان از برخی جریان های داخلی عراق بیشتر نشان داد. فارغ از اینکه سیاست ترامپ مبنی بر خروج نیروهای آمریکایی از سوریه، اِعلامی بوده یا اِعمالی، دولت آمریکا تلاش می کند تا حداقل بخشی از نیروهای خود را در عراق مستقر کند. مقابله با تثبیت و افزایش قدرت جریاناتی همچون حشدالشعبی، اعمال فشار به دولت مرکزی و پارلمان عراق برای انتخاب وزرای مورد علاقه کاخ سفید و محدودکردن روابط اقتصادی ایران و عراق می تواند بخشی از اهداف آمریکا در برهه فعلی باشد. آمریکایی ها شرایط نامساعد سیاسی عراق و تکمیل نشدن کابینه آن و نیاز این کشور به سرمایه گذاری خارجی و دریافت کمک های مالی بین المللی را بستر مناسبی برای حضور و نفوذ بیشتر می دانند تا علاوه بر پیگیری طرح های کلان منطقه ای خود، حلقه محاصره اقتصادی علیه ایران را با بستن راه تنفس عراق تنگ تر کنند. عراق امروز بیش از گذشته برای رژیم صهیونیستی نیز حائز اهمیت است. این را می توان از تلاش تل آویو برای تأثیرگذاری در افکار عمومی و جریان های سیاسی عراق مشاهده کرد. موضوعی که در اظهارات «ایدی کوهن» تحلیلگر سیاسی و بیانیه وزارت خارجه رژیم صهیونیستی درباره سفر برخی هیأت های عراقی به سرزمین های اشغالی و بازی صهیونیست ها با فضای رسانه ای عراق مشاهده کرد. البته در افکار عمومی عراق و فرهنگ سیاسی این کشور، گرایش هایی به سوی پذیرش برخی بازی های رسانه ای وجود دارد.
تشکیل کمیته لایروبی اروند، مذاکرات لغو روادید، احداث شهرک‌های صنعتی در نقاط مرزی و برنامه ریزی برای سفر رئیس جمهوری ایران به عراق، بخشی از تلاش های دو کشور بوده است.
اهداف و دستاوردهای اقتصادی سفر ظریف
با خروج آمریکا از برجام و تلاش بی سابقه این کشور برای اعمال محدودیت های اقتصادی و تجاری بر جمهوری اسلامی ایران، عراق به عنوان یکی از مهم ترین شرکای تجاری و نخستین مقصد صادراتی ایران، اهمیت فراوانی یافته است. بر اساس آمارهای رسمی سازمان توسعه تجارت، صادرکنندگان ایرانی از ابتدای سال جاری تا انتهای آذرماه ۶ میلیارد و ۹۲۹ میلیون دلار کالا به عراق صادر کرده‌اند که رشد ۴۹ درصدی را نسبت به مدت مشابه سال قبل نشان می دهد و تراز تجاری ایران با عراق نیز مثبت ۶ میلیارد و ۸۹۳ میلیون دلار است .[۲] عراق همچنین یکی از مهم ترین مقاصد صادراتی گاز ایران است و قراردادهای مهمی برای انتقال گاز ایران به بغداد و بصره منعقد شده و نیروگاه های تولید برق این کشور نیز به گاز ایران نیاز دارند. به همین دلیل عراق اعلام کرد برای تمدید معافیت از تحریم های آمریکا علیه ایران، هیأتی را به واشنگتن اعزام خواهد کرد، اگرچه این کشور رایزنی-ها برای جایگزین کردن انرژی موردنیاز از کشورهای دیگر را آغاز کرده است. با این وجود حسن روحانی رئیس جمهور ایران در سفر آبان گذشته برهم صالح رئیس جمهور عراق به ایران، حجم ۱۲ میلیارد دلاری روابط اقتصادی دو کشور را ناکافی دانست و از تلاش برای نیل به عدد ۲۰ میلیارد دلار در آینده نزدیک خبر داد.
این آمار و ارقام به خوبی اهمیت روابط اقتصادی ایران و عراق را نشان می دهد و ضرورت های سفر وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران به عراق را می توان از چنین منظری مورد توجه قرار داد. روابطی که اولاً دوسویه است و برای هردو کشور منافعی به همراه دارد و دقیقاً به همین دلیل آمریکایی ها مجبور شدند تا عراق را از تحریم های خود علیه ایران معاف کنند و ثانیاً به دلیل روابط فرهنگی و مذهبی مردم دو کشور، ریشه ها و زمینه های گسترش آن وجود دارد و ثالثاً می تواند نمادی باشد برای ناتوانی آمریکا در اعمال تحریم های یک جانبه در جهانی که برخی آن را «پساآمریکایی» می خوانند. طراحی و اجرای پروژه های مهم اقتصادی و عمرانی و حضور شرکت های ایرانی در عراق، مسیر همکاری های دو کشور را توسعه می دهد. تکمیل ۳۲ کیلومتر باقی مانده از راه آهن شلمچه-بصره با جابه جایی ۴٫۵ میلیون مسافر در سال و صرفه جویی ۲۵ میلیون لیتر سوخت و انتقال ۵ میلیون تن بار صادراتی و صرفه جویی ۸۷ میلیون لیتر سوخت، یکی از عرصه های زیربنایی مهم برای همکاری دو کشور است. بازار عراق نیز ظرفیت های عظیمی برای حضور نیروی کار ایرانی دارد که با توجه به بعد مسافت و همسایگی ایران با این کشور و قرابت های مذهبی، می تواند مورد توجه مسئولان ایرانی برای مقابله با چالش بیکاری در کشور باشد.
از سوی دیگر وزیر امور خارجه ایران در سفر اخیر به عراق در پنج نشست مشترک اقتصادی در نجف، کربلا، سلیمانیه، اربیل و بغداد شرکت کرد که در نشست تجاری بغداد، ۶ وزیر دولت عادل عبدالمهدی حضور داشتند. علاوه بر اینها، سخنان ظریف پس از دیدار با هیأت اقتصادی استان نجف در پایان سفر پنج روزه خود به عراق نشان می دهد گام ها و تلاش های مهمی از سوی ایران برای گسترش همکاری ها با عراق برداشته شده است؛ تشکیل کمیته لایروبی اروند، مذاکرات لغو روادید، احداث شهرک‌های صنعتی در نقاط مرزی و برنامه ریزی برای سفر رئیس جمهوری ایران به عراق، بخشی از تلاش های دو کشور بوده است. با خروج آمریکا از برجام و بازی اروپایی ها با روزهای هفته و ماه برای آغاز فعالیت سازوکار مالی اروپا موسوم به SPV بر اهمیت ارتباط اقتصادی ایران با مهم ترین شرکای تجاری خود ازجمله چین، روسیه، هند و عراق افزوده است. به هر روی، رویکرد جدید دولت دوازدهم در قبال عراق، اختیاری بوده یا اضطراری، محل تامل است.
محورها و مذاکرات ظریف در دیدارهای متنوع و پرتعداد خود در عراق، نشان می دهد جریان ها و شخصیت های مختلف عراقی تمایل دارند با جمهوری اسلامی ایران تعامل و همکاری داشته باشند و ایران را به عنوان بازیگر مهم و تأثیرگذار در عراق می دانند؛ موضوعی که در نقطه مقابل اهداف آمریکایی ها و سعودی ها در عراق قرار دارد.
در این شرایط ایران علاوه بر رقبای سنتی خود در عراق -ترکیه و عربستان- با حضور اقتصادی رقبای پرقدرتی ازجمله چین، کره جنوبی و امارت نیز روبه رو است. آمارها نشان می دهند در رشد صادرات طی ۱۰ سال منتهی به ۲۰۱۸، ایران پس از چین، ترکیه، امارات و کره جنوبی در جایگاه پنجم قرار دارد. [۳] بنابراین به نظر می رسد در صورت غفلت از اتخاذ سیاست های صحیح و رفع موانع گمرکی، عراق بازار تضمین شده ای برای ایران نیست و این امکان وجود دارد که کشورهای دیگر جایگزین ایران در عراق شوند.
اهداف و دستاوردهای سیاسی سفر ظریف
ورای اهداف و دستاوردهای اقتصادی پیش گفته، به نظری می رسد سفر ظریف به عراق و حضور پنج روزه در این کشور که در میان سفرهای خارجی وی کم سابقه بوده و دیدار با شخصیت ها و چهره های داخلی عراق از طیف-های مختلف، اهمیت این کشور برای ایران را از ابعاد سیاسی و امنیتی نیز نشان می دهد. تلاش عربستان و آمریکا در انتخابات پارلمانی ۲۰۱۸ عراق برای حمایت از برخی ائتلاف ها مانند سائرون و نصر و حمایت آمریکا از نخست وزیری حیدرالعبادی، با موضع گیری وی در خصوص پایبندی به تحریم های آمریکا علیه ایران با ناکامی روبه رو شد و به نظر می رسد اکنون مهم ترین دستور کار این بازیگران، جلوگیری از تکمیل دولت جدید از طریق مخالفت با انتخاب «فالح فیاض» به عنوان وزیر کشور است؛ موضوعی که می تواند عراق را به سمت درگیری های داخلی سوق دهد و توجیهی باشد برای حضور نظامیان آمریکایی در این کشور.
در این شرایط و از دیدگاه جریان های داخلی ناهمسو با ایران، انتخاب فیاض به معنای تقویت نقش و جایگاه حشدالشعبی در سیاست داخلی عراق است. ایران اما بر تشکیل هرچه سریع تر دولت عبدالمهدی تأکید دارد و جایگاه قانونی حشد در سیاست و امنیت عراق را مهم می شمارد. موضوعی که در سفر ظریف به عراق مورد توجه قرار گرفت. در مقابل، دیدار ظریف با عمار حکیم و تمجید از نقش و جایگاه خاندان حکیم در سیاست عراق درمیان برخی اختلاف های این جریان با «عصائب اهل حق» از گروه های مهم حشدالشعبی، نشان از تلاش ایران برای تأثیرگذاری مثبت در افکار عمومی و جریان های سیاسی عراق از یک سو و کنشگری متقابل در برابر حمایت عربستان و آمریکا از برخی جریان های شیعی داخلی عراق دارد. دیدارها و مذاکرات ظریف با طیفی از افراد و شخصیت های سیاسی عراقی ازجمله عمار حکیم، ایاد علاوی و سلیم الجبوری از اعضای ائتلاف الوطنیه، اکرم الکعبی دبیرکل جنبش اسلامی نجباء، هادی عامری و برخی نمایندگان ائتلاف سازندگی، مسعود و نیچروان بارزانی، شیخ عبدالطیف همیم، رئیس وقف سنی عراق و سران عشایر جنوب عراق، نشان دهنده تلاش ایران برای تنش زدایی از سیاست داخلی عراق است. آنچنان که تهران از برخی تنش ها و اعتراضات در بصره نگرانی دارد و معتقد است دولت مرکزی باید به مشکلات این استان توجه کند و مانع بهره برداری سیاسی رقبا شود.
به نظر می رسد اکنون مهم ترین دستور کار این بازیگران، جلوگیری از تکمیل دولت جدید از طریق مخالفت با انتخاب «فالح فیاض» به عنوان وزیر کشور است؛ موضوعی که می تواند عراق را به سمت درگیری های داخلی سوق دهد و توجیهی باشد برای حضور نظامیان آمریکایی در این کشور.
از این منظر محورها و مذاکرات ظریف در دیدارهای متنوع و پرتعداد خود در عراق، نشان می دهد جریان ها و شخصیت های مختلف عراقی تمایل دارند با جمهوری اسلامی ایران تعامل و همکاری داشته باشند و ایران را به-عنوان بازیگر مهم و تأثیرگذار در عراق می دانند؛ موضوعی که در نقطه مقابل اهداف آمریکایی ها و سعودی ها در عراق قرار دارد. موضع گیری خام و بدموقع حیدرالعبادی در اعلام تبعیت دولتش از تحریم های آمریکا علیه ایران و ناکامی وی در نخست وزیری دوباره ، نشان داد همراه شدن برخی بازیگران و جریان های عراقی با بازیگران منطقه ای و بین المللی برای عبور از ایران، باعث کاهش نقش آنها در عرصه داخلی عراق می شود.
نتیجه گیری
سفر روزهای اخیر محمدجواد ظریف به عراق را می توان از ابعاد مختلفی مورد تحلیل و تفسیر قرار داد. نوشتار حاضر تلاش کرد تا از رهگذر پرداختن به برخی وجوه اهمیت عراق در منطقه غرب آسیا ابتدا به فهم ضرورت-های این سفر و تبیین «چرایی» آن بپردازد و سپس دستاوردها و نتایج آن را از منظر «چگونگی» بررسی کند. جمهوری اسلامی ایران به دلیل نقش آفرینی در تحولات عمده منطقه غرب آسیا و قرارگیری در شرایط خاص اقتصادی به دنبال روابط گسترده تر با برخی کشورها است که عراق به دلیل ظرفیت های تجاری، موقعیت ژئوپلتیک و تلاش رقبای منطقه ای و بین المللی برای کاهش نقش و اثرگذاری ایران در آن، اهمیت فراوانی دارد. در همین راستا کمیت، کیفیت و جزئیات سفر اخیر ظریف به عراق را می توان واجد دستاوردهای مهم سیاسی و اقتصادی برای طرفین دانست. ایران تکمیل کابینه جدید عراق را مهم می داند و خواهان تمرکز سیاستمداران و جریان های داخلی عراق بر تلاش آمریکا برای حضور مجدد و بیش از پیش در عراق است.
منابع
[۱] . «پشت‌پرده دسیسه‌چینی علیه روابط اقتصادی ایران و عراق»، خبرگزاری مهر، منتشرشده در تاریخ ۲۶ شهریور ۱۳۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.mehrnews.com/news/4405084
[۲] . «سه فصل تجارت با ۱۳ همسایه»، وبسایت دنیای اقتصاد، منتشرشده در تاریخ ۲۲ دی ۱۳۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-3485031
[۳] . «عقب افتادگی ایران از صادرکنندگان برتر کالا به عراق»، روزنامه خراسان، منتشرشده در تاریخ ۲۹ دی ۱۳۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://khorasannews.com/newspaper/page/20016/14/641146/0
مرجع : اندیشکده راهبردی تبیین
کد مطلب : ۷۷۳۷۵۱
منتخب
۶ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳
۳ ارديبهشت ۱۴۰۳
۲ ارديبهشت ۱۴۰۳
۲ ارديبهشت ۱۴۰۳
پیشنهاد ما
