40 سال ایران-ترکیه؛ از 4 عامل روابط خوب تا شکست پروژه نئوعثمانی‌گری

المیادین با بیان اینکه این دو کشور روابط خاصی دارند و دارای مشترکات و افتراقاتی هستند، گزارش کرد، روابط با کشورهای عربی، نقش روسیه و مسئله کُردهای منطقه از جمله پرونده‌های بین تهران و آنکاراست. از یک سو عضو «ناتو» است که سیاست ضد ایرانی دارد و از یک سو ترکیه دروازه‌ای برای تهران جهت دور زدن تحریم بوده است.
المیادین با اشاره به تاریخ دو کشور، گفت، یکی از تناقض‌های تاریخی این است که قدرت عثمانی که توانست همه همسایگان خود در قلمرو خود هضم کند نتوانست ایران و روسیه را به این سرنوشت دچار کند. امروز سوریه است که بر اساس قاعده «عملگرایی»، نقش‌های منطقه‌ای را میان این سه کشور (ترکیه، ایران و روسیه) توزیع می‌کند. آیا این نوعی توازن تاریخی است که امروز حاصل شده است هر چند که عوامل جغرافیایی، تاریخی و اقتصاد و امنیت ملی، عواملی تعیین‌کننده هستند. 

از افراط علیه سوریه تا انعطاف کنونی

کشمکش میان دو کشور در طول تاریخ متنوع بوده است تا اینکه به سوریه رسید. جایی که نهایتا دو کشور به دنبال تفاهم اجباری هستند. با آغاز بحران سوریه، این دو قطب منطقه‌ای در دو محور متضاد با هم حرکت کردند. رویارویی سیاسی که بر روابط اقتصادی و تجاری دو کشور تاثیر نگذاشت. اما دو عامل در انعطاف ترکیه نقشی بسزا داشت؛ اول، ورود سوریه به عرصه سوریه از سپتامبر 2015 و دوم کودتای نافرجام در ترکیه که تهران با حزب‌ عدالت و توسعه اعلام همبستگی کرد. دغدغه مشترک وضعیت کُردها را نیز باید اضافه کرد که دو کشور را به سوی هماهنگی‌های بیشتر سوق داد. 

درست است که آنکارا [مواضع بسیار تند علیه دمشق گرفت و] اردوگاه آمریکایی-سعودی را به طور کامل ترک نکرده است اما اکنون در موضعی کاملا خاکستری ایستاده که اجازه می‌دهد منطق همکاری را بر منطق درگیری ترجیح دهد. همکاری‌ای که در روند مذاکرات «آستانه» سپس «سوچی» و سرانجام در شمال سوریه جلوه کرده است. ترکیه بدقت اتحاد راهبردی ایران و روسیه را زیر نظر گرفت و دریافت که باید گزینه‌ها و حساب‌وکتاب‌های منطقه‌ای خود را بازنگری کند تا در مرحله جدید منطقه جایی برای خود رزرو کند. 

اسماعیل کایا کارشناس امور ترکیه از استانبول، «محمد نورالدین» کارشناس لبنانی متخصص در امور ترکیه و «سید هادی سید افقهی» دیپلمات سابق ایران میهمانان این میزگرد بودند.


 

**  **  **

«اسماعیل کایا» در این خصوص روابط دو کشور گفت، ترکیه و ایران دو کشور بزرگ منطقه هستند. هیچ یک نمی‌تواند دیگری را نادیده بگیرد. هر گونه تنش میان طرفین، برای هر دو طرف مضر خواهد بود. الان سیاستی میان دو کشور برقرار است که تا حد امکان از اختلافات دوری و بر اشتراکات تأکید می‌کند. هر دو کشور اشتراک‌های زیادی دارند حتی در حوزه سیاسی مثلا در پرونده پیچیده و پر اختلاف سوریه، هر دو کشور الان نقاط اشتراکی دارند که از جمله آن حفظ حاکمیت سوریه و دور کردن خطر تروریسم و مبارزه با گروهک‌هایی مثل «پ.ک.ک» است. 


 
کایا گفت: دو کشور پانصد کیلومتر مرز مشترک دارند و اگر در وضعیت داخلی هر کشور خللی امنیتی به وجود بیاید بر کشور دیگر اثر خواهد گذاشت و در نتیجه ما شاهد تمایل شدید دو طرف بر امنیت خود دارند. مثلا شما ببینید در مقابل موضعی که ایران در خصوص کودتا در ترکیه گرفت، ترکیه هم در مقابل تظاهراتی که سال گذشته در ایران شد و مورد حمایت غرب بود، موضع قاطعی گرفت و گفت، اینها اتفاقاتی است که آمریکا و اسرائیل از آن خوشحال می‌شوند و هدفش بی‌ثبات کردن ایران است. 

چهار عامل سبب روابط خوب ایران و ترکیه

«محمد نورالدین» کارشناس لبنانی متخصص در امور ترکیه در خصوص روابط ایران و ترکیه گفت، «روابط دو کشور نمونه‌ای بین دو کشوری است که ویژگی‌های بسیار متفاوتی در همه چیز با هم دارند. این دو کشور توافق کردند که روابط دوجانبه مستقیم را که در اوج همکاری است، با اختلافات در خصوص مسائل منطقه‌ای، آسیا و آسیای میانه جدا کنند. برای همین هرچند دیدیم که در مسائل منطقه‌ای گاهی به تنش زیادی می‌رسند اما همکاری دوجانبه متأثر نمی‌شود.

نورالدین گفت علت این روابط خوب به چهار عامل بازمی‌گردد؛ عامل اول، میراث تاریخی است. ترکیه و ایران یکی از قدیمی‌ترین مرزهای ثابت را با هم دارند. از زمان معاهده معروف قصرشیرین در سال 1637 در زمان سلطان مراد چهارم [دولت صفوی و عثمانی] که تقریبا بخش زیادی از مرزهای کنونی میان ایران و ترکیه را ترسیم کرد. اگر ضرورتی هم برای تغییر این مرز وجود می‌داشت این کار با توافق انجام می‌شد... این میراث تاریخی اهرم فشاری روی دو کشور است که با سرنوشت مرزها یا امنیت بازی نکند.

عامل دوم عامل جغرافیایی است. ترکیه تنها راه عبور ایران به سوی اروپاست و ایران تنها راه گذر ترکیه به سوی آسیای میانه است.  عامل سوم توازن رعب است. میان دو کشور نوعی توازن و هم‌سطحی عجیب است. هر دو موقعیت استراتژیک دارند. هر دو کشور تعداد جمیعت نزدیک و عامل انسانی پویا دارند. قدرت نظامی دو طرف و میراث امپراتوری که در هر دو کشور است؛ امپراتوری فارسی و عثمانی. هر چیزی که در هر یک از این عوامل خلل ایجاد کند، بر هر دو کشور تأثیر خواهد گذاشت. 

عامل چهارم، چالش‌های مشترک دو کشور در داخل آنهاست نه منطقه‌ای. که شامل مسئله کُردها و اقلیت‌های قومی حاضر در دو کشور است. این عوامل سبب همکاری کامل و خوب دو کشور می‌شود تا جایی که دو کشور الگویی برای روابط باثبات هستند. 


 
اسماعیل کایا در ادامه به بحران سوریه پرداخت و آن را یکی از موارد اختلافی ایران و ترکیه برشمرد و گفت، از ابتدای بحران، آنکارا علیه دولت سوریه موضع گرفت و کسی نمی‌تواند این را مخفی کند اما ترکیه هیچ اقدام نظامی علیه سوریه نکرد. آنکارا می‌دانست که فشار برخی کشورهای غربی و عربی بر ترکیه برای اقدام نظامی علیه سوریه به نتیجه نرسید. 

المیادین پرسید، آیا حمایت ترکیه از معارضان سوریه حمایت نکرد؟ یا برگزاری کنفرانس هایی علیه سوریه با حضور معاضان، اینها اقدام علیه سوریه نبود در حالی که علاوه بر این اتهاماتی متوجه ترکیه است که از گروه‌های مسلح در سوریه حمایت کرده است. 

اردوغان، اسد را یزید و ملت سوریه را [امام] حسین وانمود می‌کرد

نورالدین در پاسخ به این سوال گفت اجازه بدهید وارد این جزئیات نشوم و این عبارات و اتهامات را استفاده نکنم. چرا که خود اردوغان هم خودش از این الفاظ به کار برده و میگوید اسد قاتل است و چه و چه و چه. من معتقدم که این جلسه مهم‌تر از آن است که به این سطح [نازل] برسد. لذا من از زاویه‌ای دیگر به روابط نگاه می‌کنم تا بگویم ترکیه در سوریه چه می‌خواهد و چرا چنین موضعی علیه دمشق گرفت. 

از سال 1923 تاسیس جمهوری ترکیه تا انقلاب 1979 در ایران، دوره‌ای طلایی در روابط دو کشور است... حزب عدالت و توسعه الگویی جدید از حکومت‌های ترکیه بود که پس از انقلاب ایران شکل گرفت. گذشته از گرایش‌های دینی هر دو حکومت، این دو کشور در برخی مسائل به هم برخورد کردند که یکی از دلایل آن اردوغان بود چرا که او نماینده عثمانی‌گری جدید بود که دو پیکان داشت. اول، ملی‌گرایی که بر اساس این مدام از ایران انتقاد می‌کرد  ودوم بخش مذهبی بود که سبب شد به وضعیتی برسیم که الان هست. اردوغان خیلی آشکار تلاش کرد که واقعیت را واژگون جلوه دهد و مثلا نشان دهد که بشار اسد و ایران یزید هستند و مردم سوریه [امام] حسین [علیه‌السلام] هستند. این حربه بخشی اصلی از نبردی منطقه‌ای بین ترکیه و ایران بود. 

سید هادی سید افقهی در پاسخ سوال المیادین که گفت، انعطاف کنونی ترکیه در مقابل پرونده سوریه چیست، گفت، علت اصلی در درجه اول وضعیت میدانی و پیروزی‌های ارتش سوریه علیه گروه‌های تروریستی است که سبب شد به مذاکرات آستانه یا سوچی برسد... ترکیه اندک‌اندک دریافت که وضعیت طوری است که به سودش نیست که کشمکش کند برای همین وارد تفاهم با روسیه و ایران شد. هیچ ائتلافی بین این کشورها نیست بلکه اتاق عملیات مشترکی هست که هدفش حل مسائل و بحران است. 


 
سید افقهی توضیح داد، جدیدترین وضعیت سوریه، به ادلب رسیده و در تهران سران سه کشور، [ولادیمیر] پوتین، [حسن] روحانی و [رجب طیب] اردوغان توافق کردند که در وهله اول راهکار نظامی وجود ندارد. تا الان طبق گفته روسیه، ترکیه به توافق‌ها عمل نکرده یا نمی‌تواند بکند و نتوانسته جبهة النصره را به خروج از ادلب متقاعد کند... موضوع شرق فرات و اینکه ترامپ گفت از آنجا خارج می‌شود، مقامات ترکیه مدام از آمادگی برای اقدام نظامی حاضر هستند. الان ترکیه برخی مناطق را مثل عفرین اشغال کرده و اصلا با توافق دولت سوریه نبوده و تجاوز به حریم سوریه تلقی می‌شود. 

شسکت طرح عثمانی‌گری ترکیه

اسماعیل کایا در پاسخ به سوال المیادین در خصوص موضع و خواسته ترکیه در خصوص شرق فرات در سوریه گفت، ما از کشوری صحبت می‌کنیم که دهها گروه تروریستی در آن ظاهر شده و نمی‌تواند از مرز خودش با ترکیه مراقبت کند و در نتیجه خطراتی متوجه ترکیه شده است. 

او گفت که در خصوص مسائل سوریه هماهنگی‌های خود را ادامه می‌دهند و هیچ تقابلی میان ایران و ترکیه یا روسیه نیست. حتی ورود ترکیه به عفرین نیز با نوعی توافق بوده و روسیه قبل از ورود ترکیه از عفرین خارج شد. مطلوب این است که سوریه بر مرز خود تسلط پیدا کند و کنترل آن را در اختیار بگیرد. ترکیه فقط در پی تمام کردن خطر گروه های تروریستی است. 

المیادین در ادامه اشاره کرد که بارها شنیده شده که ترکیه خطرش بیشتر از از ایران برای عرب‌هاست. این را چه کسی خطر می‌داند؟ و نورالدین در ادامه بحث گفت، شکی نیست که مثلث ترکیه، ایران و اعراب در منطقه رقابت دارند. فرق آشکاری میان ایران شیعه و ترکیه سنی و اعراب وجود دارد. هیچ کس از خطوط قرمز عبور نمی‌کند. هیچ تقابلی هم میان این سه ایجاد نشده است اما وقتی مسئله درباره ترکیه و منطقه (عربی) است، وضعیت تفاوت می‌کند. ترکیه از یک سو و عربستان و مصر از یک سوی دیگر نماینده جمعیت اهل سنت در منطقه هستند. در حلب، غوطه، ریف دمشق و دیرالزور گروه های مسلح بدون مشکلی با مذاکره به نقاط دیگر منتقل شدند و این مناطق تحت کنترل دمشق قرار گرفت اما چرا ادلب اینگونه نشد و همه منتظر هستند؟ چون طرح ترکیه در منطقه شامل دو مرحله بود. اول نئوعثمانی‌گری بود که شکست خورد و از سقوط حکومت محمد مرسی در مصر شروع شد و بعد به تونس و نقاط دیگر رسید. دوم، این بود که وقتی مرحله اول طرح شکست خورد، آنکارا تمام تلاش خود را به کار گرفت تا حد امکان بیشترین دستاورد اول در سوریه و اگر امکانش فراهم شد، در عراق کسب شود. اردوغان همین دو ماه پیش گرفت که ما حکومت سوریه را به رسمیت نمی‌شناسیم. این یعنی چه؟ این طمع به خاک کشوری دیگر است. شما ببیند سخن وزیر کشور ترکیه را که کسی به آن توجه نکرد، می‌گوید 62 درصد مهاجران سوریه - شما توجه کنید که ترک‌ها آوارگان سوری را مهاجر می‌نامد و حتما بر این اساس که خودشان را «انصار» می‌دانند- می‌گوید که 62 درصد آوارگان از مناطق شمالی آمده‌اند که جز توافق میثاق ملی امضا شده در سال 1920 است. این یعنی چه؟ یعنی طمع به اشغال نوار شمالی سوریه از عفرین گرفته تا نقاط شرقی سوریه. ترکیه طرحی دارد که نه تنها سوریه بلکه کل سرزمین عربی را تهدید می‌کند و باید همه نیروهای عربی با همکاری، با آن مقابله کنند.


 
ترکیه نمی‌تواند به بهانه امنیت، حاکمیت دیگران را نقض کند

سید افقهی در ادامه گفت، شبیه انتقادی که از ترکیه در خصوص سوریه داریم، همین انتقاد را از آن در خصوص شمال عراق هم داریم. نمی‌توان به بهانه تأمین امنیت، حریم یا حاکمیت کشوری را شکست. این اصلی بین‌المللی است. آقای حیدر العبادی نخست‌وزیر سابق عراق بارها از ترکیه خواست که نیروهای نظامی‌اش را از شمال ترکیه و بعشیقه بیرون ببرد. آنها می‌گفتند که به درخواست بغداد رفته بودند. خب. نخست‌وزیر منتخب عراق از ترکیه خواست که حالا بیرون بروند. 

المیادین در اینجا از اسماعیل کایا پرسید که ایران در اینجا از ترکیه انتقاد داشته و چرا ترکیه نیروهایش را از عراق خارج نکرده است. کایا گفت، ترکیه با دولت عراق توافق و تفاهم‌نامه دارد در خصوص مقابل با گروه‌های تروریستی. او گفت که نیروهای ترکیه کمتر از دو هزار نفر در بعشیقه عراق بودند اما ایران هزاران نیرو در عراق و سوریه و حتی در یمن نیرو و شبه‌نظامی دارد. 

المیادین از سید افقهی پرسید،‌ شما چه پاسخی دارید. کایا می‌گوید شما هم نفوذ دارید. سید افقهی گفت، بین اشغالگری و نفوذ تفاوت هست. فرق است بین کسی که تجاوز می‌کند و کسی که نمی‌کند. ما خاک کشوری را اشغال نکرده‌ایم. آیا مثلا الان که پژاک - که شاخه‌ای از پ.ک.ک است- همیشه علیه ایران اقدام مسلحانه می‌کند و به خاک ترکیه برمی‌گردد، ترکیه اجازه می‌دهد که ایران برای تامین امنیت خود وارد خاک ترکیه شود؟

کایا گفت، حملاتی که پژاک یا این گروه‌ها علیه ایران انجام می‌دهند محدود است که اساسا از خاک عراق انجام می‌شود اما سید افقهی تأکید کرد که مسئله، ارتباطی به تعداد کم یا زیاد حملات ندارد، اصل موضع مورد سوال است. آقای روحانی صریحا به آقای اردوغان گفته است که ایران قبول نمی‌کند که در سوریه یک اشغالگری  جای اشغالگری دیگری را بگیرد. 

در پایان نورالدین در خصوص روابط اقتصادی ایران و ترکیه نیز گفت، حجم مبادلات تجاری میان دو کشور در مقایسه با سال 2000 ، حداقل یک میلیارد دلار تفاوت کرده است. و اکنون حدود 11 میلیارد دلار است.  هجده درصد گاز مورد نیاز ترکیه و حدود چهارده درصد نفت مورد نیاز آنکارا، از ایران به ترکیه صادر می‌شود.