سردار سلیمانی؛ نماد پیشبرد راهبرد منطقه‌ای ایران

 

 

• شهید سلیمانی در ارتباط با 3 مفهوم روابط بین‌الملل، رویکردی بدیع و عملگرایانه ارائه داد که در نوع خود در منطقه مشابه نداشت. این ۳ مفهوم شامل بازدارندگی، کشور و جنگ نامتقارن بود. 
 

• در بعد بازدارندگی اقدامات شهید سلیمانی دقیقا بر پایه تئوری رئالیسم و کاملا عملگرایانه است. شهید سلیمانی بازدارندگی را در حیطه مرزهای ملی تعریف کردند و هزینه هر گونه تعدی به مرزها را از جانب هر مجموعه‌‌ای بالا بردند. 
 

• با توجه به اینکه اطراف مرزهای ما را عموما دولت‌های ناکام و بی‌نظم تشکیل داده است، این نقطه ضعف زمینه را برای حضور کشو‌رهای بیگانه در منطقه ایجاد می‌کند، از این رو ایشان به درستی بر وجود مرزهای امن برای کشور تمرکز داشت. 
 

• نکته مهم در نگاه شهید سلیمانی به ایجاد قدرت بازدارندگی برای کشور برقراری ارتباط با شخصیت‌های محلی و نخبگان در کشورهای منطقه و استفاده از این ظرفیت بود. 
 

• توجه به این نکته ضروری است که کشورهای غربی در تاریخ روابط بین‌الملل برای توسعه اقتصادی، ابتدا به لحاظ بازدارندگی به منطقه امن و بعد به توسعه اقتصادی رسیدند. بازدارندگی یعنی قدرت و قدرت است که بازدارندگی را ایجاد می‌کند. 
 

• همچنین شهید سلیمانی در ادبیات نظامی و استراتژیک ایران مفهوم «State‌‌» (کشور) را بسیار قوی‌تر جلوه داد. ما می‌بینیم در زمان مبارزه با داعش، شورای عالی امنیت ملی مصوبه ایجاد خاکریز در فاصله 40 کیلومتری فراتر از مرزهای رسمی را دارد و این نشان از توجه ویژه شهید سلیمانی به تقویت مرزهای ملی و جغرافیای کشور دارد. 
 

• برخلاف برآورد آمریکایی‌ها بعد از ترور شهید سلیمانی، سیاست منطقه‌ای ایران تغییر نکرد و این طبیعی بود، چرا که ایشان جزئی از یک سازمان بزرگ و دارای راهبرد بود. 
 

• در این شکی نیست که سیاست خارجی امری پویاست ولی به هر حال این پویایی نباید منجر به زیر پا گذاشتن اصول شود. تلاش برای حفظ بقای کشور یکی از اصلی‌ترین اصولی است که در عملکرد شهید سلیمانی به وضوح دیده می‌شد. 
 

• ایشان همچنین یک مفهوم جدید از جنگ نامتقارن را از بسیج نیروهای منطقه به وجود آورد که هدف آن مقابله با تروریسم بود. این جنگ که ما از آن به عنوان یک جنگ پیشگیرانه یاد می‌کنیم، سرنوشت جنگ را رقم زد. به عبارت دیگر ایشان با امکانات و منابع محدود کشور نوعی از جنگ را مدیریت کرد که منجر به برتری ایران در موازنه قدرت در منطقه شد و همین امر سبب شد آمریکایی از این سردار بزرگ کینه به دل بگیرند. 

 

• غربی‌ها معتقدند ساختارهای پیچیده متعلق به خودشان است و مردمان جوامع شرقی توانایی این را ندارند که ساختار‌سازی کنند و شرقی‌ها وابسته به این هستند که از خارج از منطقه کسی به آنها کمک کند، از این رو نیت آنها برای ترور فرماندهان مقاومت هم این بود که این ساختار را از بین ببرند. 
 

• اکنون یک سال پس از شهادت حاج‌قاسم وضعیت جبهه مقاومت و نظم منطقه نشان داد ساختارهای پیچیده جمهوری اسلامی ایران و متحدانش در منطقه که توسط حاج‌قاسم و نزدیکانش به وجود آمده، توانمندی بالایی دارد و با وجود اینکه نقش فرماندهی در این ساختار مهم است اما قائم به یک شخص خاص نیست. به عبارت دیگر ساختار به نوعی است که فرماندهان مقتدر در آن رشد می‌کنند. 
 

• یکی از مهم‌ترین دلایل اثبات این گزاره این است که نه تنها این ساختار باقی مانده، بلکه تضعیف نشده و این یعنی قدرتمند شدن ایران در منطقه و جهان. 
 

• اقدامات شهید سلیمانی سبب شد شبهاتی که درباره مردم عراق، سوریه و ایران در جوامع داخلی آنها مطرح می‌شد متلاشی شود. اصلی‌ترین شاخص این مدعا هم تحولاتی است که پس از ترور در عراق، ایران و سوریه رخ داد و قدردانی‌هایی که با حضور حداکثری مردم کشورهای مقاومت از فرماندهان پیروزی بر تروریسم شد. 
 

• اگر چه سابقه شهید سلیمانی در صیانت از تمامیت ارضی و تامین امنیت ملی به روزهای ابتدایی انقلاب بازمی‌گردد اما نبرد بزرگ شهید سلیمانی با تروریست‌های تکفیری منطقه (در سوریه و عراق) زمانی رخ داد که جبهه مقاومت تحت شدیدترین حملات و سمپاشی‌های رسانه‌ای بود و متاسفانه بعضا صداهایی در داخل در حمایت از این جریان رسانه‌ای و تضعیف جبهه مقاومت شنیده می‌شد. 
 

• برخی رسانه‌های فارسی‌زبان و همچنین رسانه‌های غربی منازعه سوریه را یک منازعه داخلی و مقابله ارتش آزاد به عنوان یک گروه معارض سوری با دولت سوریه عنوان کردند که گذر زمان اثبات کرد اینگونه نبود. 

 

• عمق استراتژیک هر کشوری بر مبنای تهدیدات علیه آن کشور ترسیم می‌شود. وقتی تهدیدات را برای ایران لیست می‌کنیم به ترتیب اولویت این تهدیدات اسرائیل، آمریکا، هرج‌و‌مرج منطقه‌ای (تروریسم)، چالش‌های نظم جهانی و در آخر عربستان است. بر اساس تهدیدات موجود، عمق استراتژیک ایران، لبنان و سوریه است. 

• برای مقابله با تهدیدات، جمهوری اسلامی ایران به توانمند‌سازی قدرت ملی و نیروهای محلی مبادرت و شهید سلیمانی این اقدامات را به هنجار تبدیل کرد. 
 

• این نظام هنجاری بر اساس موقعیت‌های متفاوت در سطح منطقه و جهان صورت گرفته است. این هنجارها شامل تقویت محور مقاومت، مقابله با تروریسم، حمایت از تمامیت ارضی همه کشورهای منطقه از جمله همسایگان‌مان و عدم تغییر در مرزهای جغرافیایی موجود از جمله در سوریه، عراق و یمن بود. 
 

• یکی دیگر از مولفه‌های این هنجارسازی، مقابله با نظم منطقه‌ای و زیرمنطقه‌ای قبلی و ایجاد نظم جدید در منطقه با محوریت ایران بود.  در این راستا ایران نا‌موازنه‌ای را که سال‌ها به نفع اسرائیل در منطقه جاری بود با تقویت قدرت ملی و محلی در قالب توانمندسازی موشکی و تقویت نیروهای مقاومت تغییر داد. 
 

• ایران هرگز با عربستان رقابت نکرده است و در مقابل، این عربستان است که با ما رقابت می‌کند. برای ما عربستان با فاصله زیاد تهدید است اما ما تهدید اول عربستان هستیم. 
 

• این رویکرد باعث شد عربستان چندین مورد رفتار تهدیدآمیز کند که عملا برای آن بدون هزینه بود، از این رو ایران با حمایت از مقاومت یمن و انصارالله به افزایش هزینه تنش‌آفرینی عربستان مبادرت کرد. 
 

• شهید سلیمانی یک نگاه پراگماتیک داشت؛ بسیاری از دستاوردهای جبهه مقاومت در مقایسه با رقبای منطقه‌ای با هزینه پایین به دست آمده است. 
 

• ما نسبت به سال گذشته در عرصه منطقه تفاوت چندانی نکرده‌ایم. سردار قاآنی توانسته سیاست‌های ما را حفظ کند. مشخصا سردار قاآنی هم تفاوت چندانی در واقعیت با شهید سلیمانی ندارد چون ساختار این مجموعه بسیار منسجم و قوی است. 
 

• تصور آمریکا مبنی بر تاثیر حذف سردار سلیمانی بر کاهش قدرت ایران غلط بود. 
 

• کشورهای عربی بویژه عربستان با اتکا به آمریکا امنیت را برون‌سپاری کرده‌اند و گامی برای حل تنش‌ها با ایران برنداشته‌اند.

 

• تفسیر در ارتباط با نقش و کارکرد شهید سلیمانی متفاوت است اما این واقعیت غیرقابل انکار است که شهید سلیمانی نماد ساختار راهبردی در کشور است. 
 

• مساله این است که سیاست و الگوی کنش ایران در زمان فرماندهی شهید سلیمانی توانست چه تاثیری بر منطقه بگذارد. سلیمانی توانست موازنه قدرت را در منطقه تبیین کند. 
 

• نظریه منطقه قوی برای این تئوریزه شده که ایران باید مثل امارات، قطر و عربستان باشد تا آنها ما را تهدید نبینند و ما بتوانیم با آنها کار کنیم. رژیم پهلوی این رویکرد را داشت اما نتوانست آن را عملی کند. 
 

• به نظر من شهید سلیمانی به تئوری سیاست خارجی وزارت امور خارجه اعتقاد نداشت. او قدرت را در میدان نبرد و عرصه عمل می‌دید. او به ناعادلانه بودن فضای نظام بین‌الملل واقف بود. 
 

• موازنه موجود در منطقه خاورمیانه تبعیض‌آمیز بود و جمهوری اسلامی ایران به این تبعیض پایان داد. 
 

• در ادبیات موازنه، ما موازنه قدرت، موازنه نرم و موازنه تهدید داریم اما شهید سلیمانی موازنه مقاومت را وارد ادبیات معادلات منطقه کرد. شهید سلیمانی موازنه منطقه‌ای را بر اساس موازنه مقاومت ترتیب داد. 
 

• راهبرد یعنی اینکه باید بدانید چه هدفی دارید و اینکه چطور با استفاده از پتانسیل موجود به آن برسید. وقتی برآورد جمهوری اسلامی ایران این است که آمریکا کشور ما را ضد سیستم موجود می‌داند، باید با این روند مقابله عملیاتی کند. کشوری که می‌خواهد در قدرت باشد باید توانایی تامین امنیت خود را داشته باشد. 
 

• در باب ایده‌هایی که درباره عادی‌سازی مطرح می‌شود هم ذکر این نکته ضروری است که رابطه اعراب و اسرائیل را باید در چارچوب ساختار نظام بین‌الملل دید که آنها سیاست خارجی‌شان را معطوف به رای آمریکا کرده‌اند. جمهوری اسلامی ایران هیچ وقت این رویه را نداشته که «بند وگونینگ» (‌‌Band Wagoning) کند. قدرت ایران این اجازه را به ما نمی‌دهد پیرو سیاست دیگر کشورها باشیم. 
 

• واقعیت این است که معادله بحران در منطقه خاورمیانه زمانی افزایش می‌یابد که ایران قدرتش کاهش یابد. افزایش قدرت ایران در منطقه به موازنه قدرت و برقراری امنیت در منطقه منجر می‌شود. 

 

• ایران در 40 سال گذشته توانسته با حفظ امنیت خود به یک اعتماد به نفس ملی برسد و در سال‌های اخیر با ایفای نقش یک بازیگر تعیین‌کننده در تامین امنیت منطقه به یک اعتماد به نفس امنیتی منطقه‌ای رسیده است. در همین راستا تحریم‌ها و ترورها به دنبال این است که این اعتماد به نفس امنیتی در منطقه را تحت‌الشعاع قرار دهد. 
 

• اما از آنجا که عناصر قدرت ایران عاریه‌ای نیست و متکی به مولفه‌های ملی و درونی است، لذا حتما در مقابل این رشد اعتماد‌به‌نفس اقدامات خصمانه انجام می‌شود. 
 

•  ترور شهید سلیمانی نه‌تنها نشان‌دهنده ضعف آمریکا که نشان‌دهنده ضعف ساختاری متحدان منطقه‌ای آمریکاست. متحدان آمریکا در منطقه از آنجا که امنیت‌شان با وابستگی به آمریکا گره خورده، به دنبال این هستند با اقدامات خصمانه توانایی ایران را به چالش بکشند. 
 

• در این چارچوب ما باید نشان دهیم بازیگری کنشگر هستیم و نه موضوع بازی دیگر بازیگران. اقدامات شهید سلیمانی سبب شد نقش قدرت منطقه‌ای ایران برجسته شود و اکنون آمریکا و متحدان آن این واقعیت را قبول کرده‌اند که نظم منطقه بدون در نظر گرفتن قدرت ایران فراهم نخواهد شد. 
 

• حضور اسرائیل در نزدیکی مرزهای ما هم موضوع مهمی است. اعراب وارد یک بازی خطرناک شدند. امارات به این فکر کرده برای اینکه قدرت خود را بیشتر کند، از آمریکا به اسرائیل برسد و این دارد یک برتری استراتژیک به اسرائیل می‌دهد. منطق روابط خوب ما با همسایگان باید حاکم باشد. ما باید روابط‌مان را با همسایگان‌مان خوب کنیم. نزدیک بودن تهدیدات اسرائیل به مرزها برای ما خطر امنیت ملی است. ما باید به قدرتمند کردن کشور فکر کنیم.

دکتر محمد کاظم سجاد‌پور

عضو هیأت علمی دانشکده وزارت امور خارجه