چشم انداز نظامی–راهبردی خلیج فارس

افزایش تحرکات نظامی اخیر در منطقه راهبردی خلیج فارس شامل افزایش رفت و آمد مقامات کشورهای فرامنطقه ای به کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس، انعقاد قراردادهای تسلیحاتی بزرگ، برگزاری رزمایش های نظامی با کیفیت متفاوت نسبت به گذشته و ... موجب شده است تا چشم انداز آینده نظامی خلیج فارس مورد توجه محافل کارشناسی و فکری قرار گرفته و این پرسش مطرح شود که چه مؤلفه‌هایی هنوز در تعیین وضعیت نظامی خلیج فارس موثر هستند؟

برای پاسخ به پرسش مزبور ابتدا لازم است مجموعه عواملی که موجب اهمیت راهبردی خلیج فارس شده است مورد توجه قرار گیرند. در این راستا باید توجه داشت که این عوامل به دو دسته عوامل درون زا و برون زا تقسیم می‌شوند. در بخش عوامل درون زا می توان به موقعیت جغرافیایی و ارتباطی، ویژگی‌های قومی، فرهنگی و دینی مردم، انرژی و ... و در بخش عوامل برون زا حضور تاریخی قدرت‌های فرامنطقه‌ای، تحمیل جنگ‌های بزرگ، حمایت از حاکمان دست نشانده، تحمیل تئوری‌های امنیتی وارداتی و ... اشاره کرد.

بنابراین ارائه هر گونه تحلیل در مورد چشم انداز نظامی خلیج فارس بدون توجه به مولفه های فوق اشتباه خواهد بود. ضمن این که ویژگی مشترک همه تحلیل‌هایی که تاکنون در مورد وضعیت نظامی خلیج فارس صورت گرفته این است که در هیچ کدام از آن‌ها مساله ثبات و امنیت بلند مدت پیش بینی نشده است و تاکید دارند که این منطقه همواره زیر سایه سنگین تهدیدهای امنیتی باید ادامه حیات بدهد.

به منظور ارزیابی از شرایط کنونی و شناخت مولفه های مهم در تعیین وضعیت نظامی این منطقه توجه به شاخص‌های زیر حائز اهمیت است:

1-تداوم رقابت ژئوپلیتیکی کشورهای منطقه؛ اگر چه اختلافات قومی، مذهبی، دعواهای سرزمینی، چالش های مرزی و ... ماهیت رقابت‌های ژئوپلیتیکی را شکل می دهند، اما به نظر می رسد تداوم آن ها در شرایط کنونی در منطقه خلیج فارس ناشی از دو مساله زیر است:

الف- اندیشه های حکومتی متعارض در منطقه

ب-نقش قدرت های فرامنطقه ای

2-تداوم حضور قدرت های فرامنطقه ای؛ در حال حاضر به اعتقاد بسیاری از تحلیل گران الگوی رفتاری قدرت های فرامنطقه ای بیانگر آن است که احتمال خروج نظامی آن ها از منطقه خلیج فارس تا آینده قابل پیش بینی وجود ندارد. حتی به نظر می رسد رقابت های جدی تری میان این قدرت ها برای توسعه نفوذ در این منطقه در حال شکل گیری است.

3-وابستگی امنیتی کشورهای منطقه؛ تحمیل الگوی امنیتی وارداتی به کشورهای عربی حوزه خلیج فارس موجب شده است تا با گذشت بیشتر زمان میزان وابستگی امنیتی آن ها به قدرت های خارج از منطقه بیشتر شود. در این راستا، حجم فروش سلاح های مدرن و پیشرفته به کشورهای مزبور بسیار افزایش یافته و اخیرا رقابت های محسوسی میان صادرکنندگان سلاح به این منطقه مشاهده می شود. این امر بدین معنی است که راهبرد تسلیحاتی کشورهای حاشیه خلیج فارس با ماهیت تهدید امنیتی آن ها منطبق نیست و این راهبرد نمی تواند در آینده موجب تقویت امنیت خلیج فارس شود و حتی برعکس بر میزان چالش ها خواهد افزود.

4-صادرات انرژی از خلیج فارس؛ منطقه خلیج فارس هنوز از جایگاه ویژه ای در تامین انرژی نفت و گاز دنیا برخوردار است. بنابراین وقوع هرگونه درگیری و جنگ نظامی برای حفظ دستیابی به انرژی ارزان این منطقه از سوی قدرت های فرامنطقه ای هنوز توجیه پذیر است. از طرف دیگر، امکان بهم خوردن معادلات کنونی منطقه و وقوع بی ثباتی در انتقال انرژی نیز یکی از سناریوهای قابل انتظار خواهد بود.

5-بی ثباتی کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس؛ شکاف میان مردم و حاکمیت یکی از شاخص های اصلی کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس است که اگر چه تاکنون به شیوه های مختلف اجازه ظهور و بروز آن در عرصه های سیاسی و امنیتی گرفته شده است، اما به نظر می رسد در آینده نزدیک این اتفاق خواهد افتاد. حتی برخی کارشناسان معتقدند بیداری اسلامی در حال ورود به کشورهای عربی خلیج فارس است و این مساله قطعا معادله ثبات و امنیت خلیج فارس را متاثر خواهد کرد.

6-رقابت میان قدرت های فرامنطقه ای؛ منطقه خلیج فارس در طول یک سده گذشته همواره صحنه رقابت قدرت های بزرگ بوده است و امروز هم رقابت آشکار و پنهان آن ها کاملا مشهود است. بخشی از این رقابت میان قدرت های غرب مانند آمریکا، فرانسه و انگلیس است و بخش دیگر میان قدرت های غربی با قدرت های شرق مانند چین و هند و روسیه می باشد.

بنابراین بررسی مولفه های فوق بیانگر آن است که چشم انداز آینده نظامی خلیج فارس هنوز تحت تاثیر این موضوع قرار دارد که تا چه حد کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس توانایی و اراده برای نفی الگوهای امنیتی وارداتی را داشته و آیا حاضرند میزان درک و فهم خود را نسبت به تعریف تهدیدهای امنیتی مشترک افزایش دهند.

نویسنده: رضا مومن زاده