بازی با آتش؛ راهبردهای ابهام‌آمیز ترکیه

نیرو‌های گروه تروریستی داعش طی چند هفته گذشته شهر عین العرب (کوبانی) را محاصره کرده‌اند و درگیری‌های شدید در این منطقه میان نیروهای موسوم به واحدهای حفاظت خلق کرد سوریه (YPG) و داعش ادامه دارد که تلفات بسیاری برای دو طرف به همراه داشته است. در این میان، دولت ترکیه تحت فشار شدید است که به گروه‌های کرد که در کوبانی می‌جنگند کمک کند که البته به ‌رغم مجوز هفته گذشته پارلمان این کشور با اکثریت آرا به عملیات نظامی این کشور و نیروهای خارجی در عراق و سوریه، به نظر می‌رسد احتمال نقش‌آفرینی ترکیه در ائتلاف آمریکایی علیه داعش کم‌رنگ شده است.

آنچنان که به نظر می‌رسد اولویت نخست دولت ترکیه نه ریشه‌کنی داعش بلکه فروپاشی دولت سوریه است. آمریکا و چند کشور دیگر داعش را در سوریه و عراق مورد حملات هوایی قرار داده‌اند، اما ترکیه در این باره موضع محتاطانه‌ای اتخاذ کرده و از جمله به آمریکا اجازه نداده که حملات هوایی را از پایگاه‌های نظامی در ترکیه انجام دهد.

در حال حاضر، ترکیه با میزبانی از حدود 180 هزار آواره از کوبانی، با بحران در مرزهای جنوبی خود نیز روبه‌روست. اعتراض به سیاست دولت ترکیه در قبال کوبانی، که به برخورد معترضان کرد با پلیس و گروه‌های اسلام‌گرا و ملی‌گرا انجامیده، تاکنون بیش از 30 کشته بر جای گذاشته است. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه تاکید کرده که کشورش تنها در شرایطی، بیش از میزان کنونی در سوریه مداخله خواهد کرد که دولت اسد نیز به همان اندازه گروه دولت اسلامی، هدف اقدامات ائتلاف تحت رهبری آمریکا باشد، اما وزارت امور خارجه آمریکا تاکید کرده که این ائتلاف، در شرایط کنونی تنها بر مقابله با گروه دولت اسلامی متمرکز است.

شرایط به سرعت متغیر و تهدیدآمیز که می‌تواند بر محاسبات راهبردی بازیگران صحنه سوریه و عراق و تمام طرف‌های درگیر اثر گذارد، سبب شده دولت ترکیه در وضعیت نابسامانی تصمیم‌گیری راهبردی قرار گیرد. به بیان واضح‌‌تر چندلایه بودن و پیچیدگی شرایط سبب شده دولت ترکیه با چالش جدی رو به رو شود. با توجه به اثرگذاری نقش‌آفرینی ترکیه در بحران سوریه و عراق، بررسی ریشه‌های حوادث اخیر می‌تواند تصویر واضح‌تری از شرایط پیش روی دولت ترکیه ترسیم کند که در ادامه به آن می‌پردازیم:

نخست، بی‌میلی دولت ترکیه برای کمک به مقابله با داعش و عقب‌ راندن این گروه تروریستی از کوبانی موضعی لجوجانه، امتیازخواهانه و ابهام‌آمیز است و در صورتی ترکیه نتواند با محاسبه راهبردی دقیق و آینده‌نگر بر آن فائق آید، علاوه بر ایجاد شکاف با آمریکا، به خطر افتادن آینده سیاسی دولت اردوغان و روند صلح داخلی با کردهای ترکیه، امنیت ملی این کشور را با خطر جدی رو به رو خواهد کرد.

دوم، دولت ترکیه با یکسان خواندن تهدید پ‌ک‌ک و داعش، عمق تهدید داعش و افراط‌گرایی به ویژه در قطبی‌سازی لایه‌های قومی و مذهبی جامعه ترکیه را کم‌اهمیت پنداشته است؛ در عین حال که این کشور از آغاز جنگ داخلی سوریه با حمایت‌های از ظهور و قدرت‌گیری گروه‌های تروریستی و افراطی مانند جبهه النصره و داعش اشتباهی راهبردی مرتکب شد.

سوم، عدم اقدام جدی ترکیه علیه تروریسم داعش و تمرکز بر فروپاشی دولت سوریه به هر بهایی، می‌تواند موجب آسیب دیدن روابط ترکیه با کشورمان شود، زیرا این رویکرد ترکیه ضمن تشدید بی‌ثباتی منطقه‌ای به شکاف میان شیعه و سنی در جهان اسلام منجر خواهد شد.

چهارم، اردوغان هر گونه کمک خود به کردهای سوریه را به توقف اتحاد دوفاکتوی کردها با بشار اسد و پیوستن آنها به اتحاد شورشیان مخالف اسد منوط کرده که البته مواضع مشترک کردهای سوریه و دولت بشار اسد در مقابله با تروریسم تحقق این شرط را نامحتمل می‌کند. اوایل اکتبر 2014 (مهر 1393) پس از گفت و گوهای پنهان کردهای سوریه با مقامات امنیتی و دیپلمات‌های ترکیه امیدهایی به وجود آمد؛ به این ترتیب که توافقی غیرقطعی شد که ترکیه اجازه دهد تسلیحات از طریق خاک این کشور به نیروهای محاصره شده موسوم به واحدهای حفاظت خلق کرد سوریه (YPG) که از کوبانی دفاع می‌کنند، منتقل شود، اما اردوغان با این ایده مخالفت کرد.

پنجم، انفعال دولت اردوغان تنها این نکته را به ذکر متبادر می‌کند که وی عملا وارد حمایت ضمنی از تروریست‌های داعش شده یا حداقل از این تروریست‌ها در مقایسه با واحدهای حفاظت خلق کرد سوریه (زیرشاخه پ‌ک‌ک) کمتر وحشت دارد. در عین حال، سناریوی حضور نظامی ترکیه و ایجاد منطقه حائل در خاک سوریه حتی اگر با هدف مقابله با داعش صورت گیرد بدون اطمینان خاطر ترکیه از سرنگونی دولت سوریه برای ترک‌ها‌ مطلوب نخواهد بود، به همین دلیل دولت ترکیه تحقق هم‌زمان ریشه‌کنی داعش و سرنگونی دولت سوریه را در سر می‌پروراند که البته پیشبرد چنین سناریویی از طرف ترکیه به دلیل تمرکز کنونی اتئلاف ضدداعش به رهبری امریکا بر ریشه‌کنی داعش با چالش رو به روست. حرکت ائتلاف ضدداعش به سوی تحقق سناریوی مورد نظر ترکیه با مخالفت جدی جمهوری اسلامی ایران، دولت سوریه و دولت عراق رو به رو خواهد شد. به طوری که 11 مهر (3 اکتبر) محمد جواد ظریف وزیر خارجه کشورمان نیز در گفت و گویی تلفنی با مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه، با اشاره به مصوبه پارلمان ترکیه در مورد اقدام نظامی ارتش، نسبت به هرگونه اقدامی که «شرایط جاری را پیچیده‌تر کند» ابراز نگرانی کرد.

ششم، عبدالله اوجالان (رهبر در بند پ‌ک‌ک در ترکیه) هشدار داده که گفت و گوهای صلح با دولت ترکیه در صورتی که به جهادی‌ها اجازه پیروزی داده شود، پایان خواهد یافت. پایان گفت و گوهای صلح می‌تواند آغاز تنش و کشمکشی باشد که دولت ترکیه به پایان آن امید بسته بود. نشانه‌های آغاز تنش با بروز اعتراضات و کشته شدن برخی از معترضان در شهرهای عمدتا کردنشین دیاربکر، بتمن، بینگول و وان و سایر مناطق (در حدود 30 شهر) و حمله‌ به ساختمان‌های دولتی همراه بوده که دولت ترکیه برای سرکوب آن تانک‌ و خودروی زرهی اعزام کرده و برای نخستین ‌بار طی 22 سال اخیر منع آمد و شد به اجرا گذاشته است. بازنده چنین فضای بی‌ثباتی بی‌شک حزب حاکم عدالت و توسعه است که به ویژه باعث فرار سرمایه‌گذاری خارجی از این کشور می‌شود.

هفتم، بیشتر کشته‌شدگان در مناطق کردنشین ترکیه به دلیل درگیری‌های هواداران گروه‌های کردی رقیب یعنی پ‌ک‌ک و حزب اسلام‌گرای مطالبه آزاد (HUDA-PAR) بوده که در واقع این مساله نشان‌دهنده کشمکش‌ درون‌قومی کردهای ترکیه است. حزب اسلام‌گرای مطالبه آزاد (شاخه سیاسی گروه مسلح حزب‌الله ترکیه) است. حزب‌الله ترکیه از گروه تروریستی داعش حمایت می‌کند و گروه پ‌ک‌ک به شدت مخالف این گروه است. این گروه یک حزب کردی و سنی مذهب است که در دهه 1970 میلادی با هدف مقابله با گروه حزب کارگران کردستان تاسیس شد. لازم به ذکر است اوایل مهرماه سال جاری صدها نفر از حامیان داعش با هماهنگی گروه موسوم به حزب‌الله ترکیه، با حمل پرچم داعش در حمایت از این گروه تروریستی تظاهراتی را در منطقه فاتح در شهر استانبول برگزار کردند که واکنش نیروهای امنیتی ترکیه را در پی نداشت.

نتیجه گیری

ترکیه با آغاز بحران سوریه، از گروه‌های تروریستی و افراط‌گرا در سوریه از جمله داعش حمایت می‌کرد. پس از مطرح شدن داعش به عنوان گروهی تروریستی در سطح بین‌المللی ترکیه نیز ترجیح داد مواضع رسمی خود را تغییر دهد. البته در عمل شاهد بوده‌ایم ترکیه به رغم تاکید برای جلوگیری از ورود داعش به کوبانی، علیه این گروه تروریستی اقدام نکرد و سیاست اعلامی و اعمالی این کشور در تناقض جدی قرار گرفت. تا به امروز اولویت راهبردی ترکیه سرنگونی دولت سوریه بوده و اقدام صرف علیه داعش را به معنای جدی شدن احتمال حملات تلافی‌جویانه تروریستی داعش در خاک سوریه و قدرتمندتر شدن دولت سوریه می‌داند. همچنین داعش به عنوان دشمن دولت سوریه همچنان تامین‌کننده منافع ترکیه است. در مورد کردها نیز سیاست ترکیه جلوگیری از قدرت‌یابی کردهای سوریه است که در ائتلافی نانوشته با دولت سوریه هستند. به ویژه آنکه اساسا دولت ترکیه مخالف قدرت‌یابی کردهای منطقه است.

به طور کلی، در مورد سیاست‌های ترکیه در قبال گروه تروریستی داعش و قدرت‌یابی این گروه در سوریه و عراق باید گفت در صورتی که دولت این کشور از اشتباهات راهبردی خود که به قدرت‌یابی گروه تروریستی داعش در سوریه و عراق منجر شده، درس نگیرد، علاوه بر بی‌ثباتی محیط امنیتی پیرامونی خود به بی‌ثباتی داخلی نیز به ویژه در مناطق کردنشین ترکیه و پرورش هسته‌های تروریستی و رشد اندیشه‌های تکفیری دامن خواهد زد.

حمید نیکو