باکو و ایروان، یک گام تا صلح پایدار

ارمنستان و جمهوری آذربایجان توافق کردند که پس از سه دهه مناقشه بر سر کنترل منطقه قره‌باغ کوهستانی، «اقدام‌های مشخصی» را برای تقویت اعتماد و آرامش میان دو کشور انجام دهند. بر اساس بیانیه مشترکی که روز پنج‌شنبه (7 دسامبر) پس از گفتگوهای دولت‌های دو کشور منتشر شد، ایروان و باکو بر قصد خود برای عادی‌سازی روابطشان تاکید کردند. ارمنستان و جمهوری آذربایجان همچنین توافق کردند که باکو ۳۲ اسیر ارمنستانی را آزاد کند و ایروان هم در مقابل، دو اسیر آذربایجانی را آزاد کند. این کشورها در بیانیه خود تاکید کردند که برای امضای یک معاهده جامع صلح، براساس احترام متقابل به تمامیت ارضی یکدیگر، تلاش خواهند کرد.

این توافق درحالی به دست آمد که مقامات دو کشور در ماههای اخیر نشستهای متعددی را در روسیه و آمریکا و در بروکسل برگزار کردند ولی نتیجه ملموسی به دست نیامد اما در نهایت دو همسایه بدون مشارکت خارجی به توافقات اولیه دست یافتند. این توافق که مقدمه‌ای برای امضای صلح بین دو کشور است از سوی جامعه بین‌الملل هم با استقبال مواجه شده است.

ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه با اشاره به اینکه آن‌ها از توافق باکو و ایروان در مورد آزادی سربازان نیز استقبال می‌کنند، گفت:«این امر به تقویت اعتماد متقابل کمک می‌کند و فرصت‌های جدیدی را برای توسعه روند بهبود روابط ارمنستان و آذربایجان در مورد توافق نامه‌های سه جانبه امضا شده توسط رهبران روسیه، آذربایجان و ارمنستان در سال های 2020-2022 ایجاد می‌کند».

وزارت خارجه ترکیه هم تاکید کرد:«آنکارا از ایده ادامه گفت‌وگوها برای اجرای اقدامات اعتمادساز میان طرفین حمایت می‌کند. ما آرزوی امضای توافق صلح بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان در سریعترین زمان را داریم که یکی از مهمترین رویدادهای صلح در قفقاز جنوبی خواهد بود».
شارل میشل، رئیس شورای اروپا نیز از توافق جدید ارمنستان و آذربایجان به عنوان «یک گام بزرگ» استقبال کرد.
 
امید به امضای توافق صلح
اگرچه گفتگوهای صلح میان ایروان و باکو در ماه‌های گذشته پیشرفت چندانی نداشته است اما رهبران ارمنستان و جمهوری آذربایجان ابراز امیدواری کرده‌اند که توافقنامه صلح جامع میان دو کشور تا پایان سال میلادی امضا شود. در این باره، الهام علی اف، روز شنبه در گفتگو با «یورونیوز» بار دیگر تاکید کرد که باکو پیشنهاد امضای توافق صلح و آغاز روند تعیین مرزها را داده است. به گمان علی اف، ارمنستان پس از بازپس‌گیری کامل منطقه قره‌باغ به دست نیروهای جمهوری آذربایجان تمایل بیشتری به توافق با همسایه شرقی خود دارد چرا که به زعم وی با حذف جدایی‌طلبان قره‌باغ، مانع شجاعت بیشتر ارمنستان در مذاکرات دیگر وجود ندارد. علی‌اف همچنین تاکید کرد که ارامنه ساکن قره‌باغ می‌توانند به این منطقه بازگردند و مشکلی در این زمینه وجود ندارد.

از سوی دیگر، آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ارمنستان نیز اعلام کرد که ایروان آماده است تا توافق صلحی را با آذربایجان پیش از پایان سال جاری میلادی یا بلافاصله پس از آن امضا کند. وی همچنین بیانیه مشترک ایروان و باکو را بی‌سابقه خواند و گفت:«این اقدام، محصول مذاکرات مستقیم بین دو کشور است و هیچ میانجی‌گری در این مذاکرات حضور نداشت».

ایروان با وجود اعلام آمادگی برای امضای توافق صلح اما اجرایی شدن آنرا منوط به شروطی کرده که طرف آذری باید با آن موافقت کند. گریگوریان در این باره خاطرنشان کرد:«اگر جمهوری آذربایجان در نهایت سه اصلی را که ارمنستان به دنبالش است و روی آن پافشاری می‌کند، بپذیرد، متن این توافق ۷۰ درصد آماده است. این اصول شامل به رسمیت شناختن مشترک یکپارچگی قلمرو، به رسمیت شناختن اعلامیه ۱۹۹۱ آلماتی درباره اصل سیاسی تحدید مرزی و گشایش ارتباطات منطقه‌ای است».

بدون تردید بیانیه مشترک و اقدامات اعتمادسازی مورد توافق بین باکو و ایروان، از لحاظ تاریخی مهم بوده و با هدف آماده کردن زمینه‌های واقعی برای صلح است. مقامات دو کشور هم به این نتیجه رسیده‌اند که تداوم تنش در قره باغ، غیر از هزینه و دادن تلفات نتیجه دیگری برای آنها ندارد و لذا همزیستی مسالمت‌آمیز را ترجیح می‌دهند.
 
کاهش تنشها پس از بازپس گیری آرتساخ
تنش‌ها در قفقاز از زمان عملیات برق‌آسای جمهوری آذربایجان در بازپس‌گیری منطقه قره‌باغ کوهستانی در ماه سپتامبر به بالاترین حد خود رسید. جمهوری آذربایجان پس از این حمله توانست حاکمیت خود را در این منطقه تثبیت و پرچم خود را در شهر خانکندی (استپاناکرت)، مرکز قره‌باغ برافرشته کند. هر چند در پی این اقدام نظامی باکو، دهها هزار ارمنی پس از سه دهه آواره شده و به سمت ارمنستان مهاجرت کردند اما تب آذربایجان برای توسعه‌طلبی ارضی و تنش‌زایی با همسایه غربی کاهش یافت.

اگرچه در سه ماه گذشته هم درگیریهای پراکنده و محدودی بین نیروهای مرزی دو طرف انجام شده و تلفاتی از دو کشور برجای گذاشته است اما نسبت به دوره قبل از بازپس گیری قره‌باغ کوهستانی تنشها فروکش کرده است. جدای از این، علی اف هم که پیشتر بر روی احداث کریدور جنجالی «زنگه‌زور» برای اتصال خاک اصلی آذربایجان به منطقه خودمختار «نخجوان» پافشاری می‌کرد پس از تسلط بر آرتساخ، از این رویکرد خود تا حدود زیادی عقب‌نشینی کرد و اکنون بر روی کریدور جایگزین از مسیر ایران متمرکز است و بر اساس توافقاتی که بین تهران و باکو انجام شده، پیشرفتهای زیادی در این زمینه حاصل شده است.

حکمت حاجی‌اف، دستیار رییس جمهوری آذربایجان در امور سیاسی ماه گذشته در این باره گفت:«کار در این زمینه آغاز شده و توسط وزرای مربوطه در حال انجام است. روی رود ارس در زنگیلان و آق‌بند برای دسترسی به خاک ایران پل‌های در حال احداث است و از آنجا هم جاده‌های مواصلاتی و خطوط راه‌آهن به نخجوان احداث می‌شود».

از طرفی، یکی از دلایلی که سبب شد تا آذربایجان فیتیله جنگ با ارمنستان را پایین بکشد، به مواضع حامیان منطقه‌ای این کشور برمی‌گردد. ترکیه به عنوان حامی اصلی باکو، در ماههای اخیر سیاست تنش را کنار گذاشته و به دنبال عادی سازی روابط با ارمنستان است و برای رسیدن به این هدف ناگزیر از سیاستهای قبلی خود کوتاه آمده است. همچنین ترکیه حمایت خود را از کریدور عبوری از خاک ایران اعلام کرده است و این اقدام سازنده و مثبت برای کاهش تنشها در قفقاز به شمار می‌رود.

رژیم صهیونیستی هم که در سالهای اخیر با حمایت از جمهوری آذربایجان، دنبال جنگ‌افروزی در قفقاز بود، این روزها درگیر جنگ غزه و بحرانهای داخلی است و توانی برای پرداختن به مسائل منطقه‌ای ندارد. علاوه‌براین، کشورهای منطقه هم فرصت جولان به صهیونیست‌ها در قفقاز را ندادند و دست این رژیم برای بهره‌برداری از تنشها در این منطقه کوتاه شد.

از اینرو، باکو در نبود حمایتهای خارجی، به هدف اصلی خود یعنی باز پس‌گیری قره‌باغ راضی شد و ادامه تنش را به صلاح نمی‌دید و سعی کرد مسیر دوستی و تعامل با همسایه غربی را در پیش بگیرد و اگر اتفاق خاصی رخ ندهد با توجه به اعلام آمادگی دو طرف، رسیدن به صلح جامع دور از دسترس نیست و در صورت تحقق آن، قره باغ پس از سه دهه تنش، رنگ آرامش و ثبات نسبی را به خود خواهد دید.