چرا کشورهای عربی به سمت بازگرداندن سربازی اجباری رفتند؟

اکنون روند سربازی اجباری کشورهایی با سطوح متفاوت ظرفیت‌های انسانی، سرزمینی و جمعیتی و سیاسی را درگیر خود کرده است. با این حال، اگرچه گسترش بی‌ثباتی و افزایش رقابت‌های منطقه ای در یک دهه اخیر در اتخاذ چنین تصمیمی بی‌تأثیر نبوده اما نکته حائز اهمیت آن است که در همه موارد، اهداف سیاسی بر اهداف صرفاً نظامی غالب است.

با پایان جنگ سرد، خدمت اجباری در چندین کشور بین سال‌های 1991 و 2011 پایان یافت، از جمله بسیاری از کشورهای عربی مانند اردن؛کویت ،عراق، مراکش و لبنان.

تغییرات در جنگ به طور گسترده به لغو خدمت اجباری سربازی، با تلاش همزمان برای حرفه ای سازی نیروهای مسلح کمک کرد. خدمت سربازی اجباری یک کارکرد سیاسی دارد مقابله با بیکاری، بازسازی هویت ملی و تلاش برای اعمال کنترل سرزمینی. این امر در کشورهای عربی غیرعادی نیست: ارتش ها اغلب سیاسی شده اند و در برخی موارد، بیشتر به دولت های حاکم وفادار هستند تا به دولت.

سربازی اجباری همچنین به دولت های عربی فرصتی برای شکل دادن به باورهای شهروندان جوان می دهد. هدف این عملیات از بالا به پایین، پرورش احساس مسئولیت اجتماعی و میهن پرستی، تأکید بر ارزش های اجتماعی مطلوب و الگوهای نقش‌آفرینی از طریق گفتمان سیاسی رسمی است.

در این رابطه آندریا سلینو محقق در مسائل کشورهای عربی معتقد است در تونس، سیستم خدمت اجباری که مدت‌هاست تثبیت شده بود، به طور فزاینده‌ای برای به حداقل رساندن نفوذ تروریست‌ها انتخابی شده است، در حالی که گریز از سربازی همچنان یک روش گسترده است.

در کشورهای عربی، با وجود تحریم‌هایی که تقریباً همه کشورها برای فرار از سربازی وضع کرده‌اند، معرفی یا برقراری مجدد خدمت اجباری، واکنش‌های متفاوتی را از سوی شهروندان در پی داشته است.

به عنوان مثال، همانطور که زولتان بارانی کارشناس مسائل عربی اعلام می‌کند، قطری ها پیش نویس را با ثبت نام مداوم جدی گرفته اند، در حالی که تنها نیمی از کویتی هایی که مجبور به ثبت نام هستند این کار را انجام داده اند. بحران شورای همکاری طی سال‌های 2017-2021 و محتوای ملی گرایانه آن احتمالاً چنین تفاوتی را ایجاد کرده است تا قطری‌ها را وادار به پاسخگویی به "ندای میهن پرستانه" کند. حتی در تصمیمی برخلاف رویه‌های گذشته ارتش در کشورهای عربی حاشبه خلیج فارس، این دولت‌ها به آرامی زنان را در ارتش خود ادغام می کنند، اگرچه در کل منطقه عربی خدمت سربازی برای زنان همچنان داوطلبانه است.
 
در این میان بحث دیگری که با تأثیرات سیاسی و اجتماعی بازگرداندن خدمت اجباری در کشورهای عربی مرتبط است نه مربوط به تغییر توازن بین حوزه‌های نظامی و غیرنظامی بلکه به اصلاح نحوه درک و تعامل شهروندان با قدرت نظامی و به طور گسترده تر، با دولت برمی‌گردد. در واقع اکثر آنها خدمت سربازی اجباری را دوباره در دستور کار قرار داده اند تا وضعیت نظامی مرسوم را پررنگ تر کنند. در این رابطه رنج علاالدین کارشناس دیگر مسائل عربی با ذکر نمونه تجربه کشور عراق معتقد است این دولت‌ها به دنبال حفظ موازنه قدرت با سایر رقبای امنیتی هستند. 

با وجود چالش‌هایی همچون هرج و مرج دوران گذار تا تهدید تروریسم، تعجبی ندارد که بسیاری از کشورهای عربی  به دنبال احیای خدمت اجباری باشند.

مراکش دیگر کشور عربی است که در سال 2019 خدمت اجباری را مجدداً به قوانین خود بازگرداند و سربازی اجباری 12 ماهه را برای همه افراد بین 19 تا 25 سال تعیین کرد. پشت این تصمیم، ترکیبی از عوامل داخلی و خارجی وجود دارد. 

برنامه های عراق برای بازگرداندن خدمت اجباری، ترکیبی از هیجان، ناامیدی و دسیسه را برانگیخت. قانون خدمت اجباری که ابتدا در سال 2021 توسط مصطفی الکاظمی، نخست وزیر سابق پیشنهاد شد، یک سال بعد توسط کمیته امنیتی و دفاعی پارلمان عراق برای اولین بار مورد بررسی قرار گرفت و سپس توسط نخست وزیر فعلی، محمد شیعه سودانی، لغو شد.

در حالی که نخبگان عرب سنی و شیعه ارتش را به عنوان ستون مرکزی یک کشور ناسیونالیست عرب تصور می کردند، دیگران، مانند کردها، از نیات خشونت آمیز و تاریخ سرکوب آن می ترسیدند. نیروهای مسلح عراق در پی تهاجم داعش در سال 2014 شاهد کاهش تعداد نیروهای مسلح به 20 درصد بود و متحمل یک فروپاشی بی‌سابقه شد. 60 درصد از جمعیت عراق زیر 25 سال سن دارند، در حالی که نرخ بیکاری بالایی در حدود 36 درصد برای این قشر برآورد شده است. بنابراین تصویب لایحه سربازی اجباری در این کشور عجیب به نظر نمی رسد.
 
خدمت سربازی اجباری در منطقه عربی دستاورد یا قوانین جاه‌طلبانه‌!؟
نزدیک به یک دهه پیش، سه پادشاهی خلیج فارس یعنی قطر، امارات متحده عربی و کویت مجدداً قانون خدمت سربازی اجباری را احیا کردند. اما با نگاهی به عملکرد و تجربه کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس سوالاتی مطرح می شود از جمله اینکه تجارب سربازی اجباری سه پادشاهی خلیج فارس در هشت یا نه سال گذشته چه درس‌هایی به همراه داشته است؟ در منطقه‌ای که مقامات دولتی بدون محدودیت نهادهای دموکراتیک قانون‌گذاری منتخب مردم اغلب قوانین از بالا به پایین و اقتدارگرایانه را اتخاذ می‌کنند، قانون سربازی اجباری چه نتایج واقعی داشته است؟ آیا بین تجربه سه کشور حاشیه خلیج فارس در این زمینه تفاوت هایی وجود دارد؟
 
سه کشوری که این پیش نویس را ارائه کرده اند، ثروتمندترین کشورهای خلیج فارس هستند، یعنی جایی جوانان انتظار دارند که دولت همه چیز از جمله شغل و رفاه را برای آنها فراهم کند. این در حالی است که دیدگاه متقابلی از حس وظیفه نسبت به دولت در میان جوانان کمرنگ است. همانطور که حاکم قطر خاطرنشان کرد: «وقتی در خیابان‌های قطر عبارت «قطر لایق بهترین‌ها است» را می‌بینم، می‌گویم: «قطر سزاوار بهترین‌ها از پسرانش است».

در امارات به نظر می رسد هدف از  اجرای این قانون اول مشارکت دادن کل شهروندان در خدمت به کشور خود است و دوم درک رو به رشد کشورهای عربی از بدتر شدن استانداردهای بهداشتی جمعیت‌ جوان به دلیل سبک زندگی بی‌تحرک است. 
 
در آوریل 2018، امیر آل ثانی قانون جدیدی در مورد خدمات ملی صادر کرد که با توجه به تجارب قطر در زمینه خدمت اجباری به وضعیت امنیتی جدید پس از بحران شورای همکاری خلیج فارس پاسخ داد. قانون جدید همه مردان قطری را ملزم به انجام خدمت نظامی به مدت یک سال می‌کند. تحول مهم دیگر در مورد سربازی اجباری قطر، استفاده گسترده از سربازان وظیفه دولتی - همراه با صدها غیرنظامی از جمله برخی دیپلمات‌ها - برای خدمت در ایست‌های بازرسی و تامین امنیت در طول جام جهانی فوتبال در اواخر سال 2022 بود. 

یا به عنوان مثالی دیگر، در  سال 2021 به زنان کویتی اجازه داده شد تا برای خدمت سربازی داوطلب شوند. شاید رهبران کویت به زنان بیش از مردان برای «وظیفه محافظت از میهن» امیدوارند.

با این وجود هیچ‌کدام از دول عربی به اندازه امارات دفاع ملی را جدی نمی‌گیرند، بنابراین دور از ذهن نیست که ابوظبی خدمت اجباری را جدی‌تر گرفته باشد. در امارات، خدمت اجباری در ارتش، وزارت کشور، سرویس امنیتی، یا سایر مؤسسات دولتی تعیین شده توسط فرماندهی عالی ارتش تکمیل می شود.

از طرف دیگر امارات در سالهای اخیر در جنگ‌ها و بحران‌های منطقه ای مختلفی از یمن تا صحرای تیگرای و بحران داخلی سودان به ایفای نقش پرداخته و این دخالت‌ها به افزایش اختلافات با رقبای منطقه ای بویژه عربستان سعودی دامن زده است که این موضوع با توجه به بودجه‌های سنگین تسلیحاتی سعودی‌ها در سالهای گذشته، حرکت امارات به سمت تقویت ارتش خود را غیرقابل اجتتناب کرده است.