از تشدید درگیری های میدانی تا کاهش روابط فیمابین

حمله موشکی آمریکا به پایگاه هوایی «الشعیرات» را می‌توان نقطه عطفی در تحولات بحران سوریه و در سطحی فراگیرتر معادلات منطقه‌ای غرب آسیا ارزیابی کرد. و در این میان آینده مناسبات روسیه و آمریکا در سوریه حائز اهمیت می باشد.

درواقع، متعاقب روی کار آمدن دونالد ترامپ این موضوع مورد توجه قرار گرفت که روسای جمهور روسیه و آمریکا مناسبات نزدیکی را با یکدیگر دارند و احتمالا در آینده‌ای نزدیک توافقی بزرگ میان دو کشور با محوریت بحران سوریه اتفاق خواهد افتاد؛ اما بر خلاف تمامی این انتظارات نه تنها توافقی میان دو کشور اتفاق نیفتاد، بلکه متعاقب حمله موشکی آمریکا به مواضع ارتش حکومت مرکزی در استان حمص شاهد اظهاراتی تند از سوی مقامات مسکو و واشنگتن نسبت به یکدیگر بوده‌ایم. با نظر به این ملاحظات در یادداشت حاضر در پی بررسی این مساله هستیم که چه سناریوهایی پیش‌روی مناسبات میان آمریکا و روسیه بعد از واقعه «الشعیرات» قرار دارد؟ به عبارتی، آیا روابط واشنگتن و مسکو در مسیر افزایش تنش‌ قرار خواهد گرفت و یا موضوع حمله موشکی آمریکا به پایگاه نظامی «الشعیرات» نقطه عطفی برای حصول توافق میان دو کشور خواهد بود؟ این مساله اساسی را می‌توان در قالب سه سناریوی کلی مورد طرح و بررسی قرار داد.



الف) ورود آمریکا و روسیه به رقابتی فراگیر و تقابل نظامی

با توجه به فضای روانی و بازتاب گسترده رسانه‌ها از حمله آمریکا به پایگاه «الشعیرات» اولین سناریویی که از سوی تحلیل‌گران مورد توجه قرار گرفته این است که آمریکا و روسیه امکان دارد وارد رقابت و چالشی فراگیر در بحران سوریه شوند که حتی تقابل نظامی مستقیم و یا نیابتی میان دو کشور را در پی داشته باشد. اساس این سناریو بر این مبناست که آمریکا به حملات خود به مواضع حکومت مرکزی ادامه داده و معادلات را به نفع نیروهای مخالف بشار اسد تغییر خواهد داد. در این صورت مسکو نمی‌تواند در مقابل یکجانبه‌گرایی و تداوم حملات آمریکا سکوت اختیار کند و در نتیجه تقابلی فراگیر میان این دو قدرت بین‌المللی ایجاد خواهد شد که حتی می‌تواند برآیند آن برخورد نظامی میان دو کشور به صورت مستقیم و نیابتی باشد.

در همین ارتباط، می‌توان گفته‌های نیکی هیلی، نماینده ایالات متحده در سازمان ملل را زمینه‌ای برای اجرایی شدن این سناریو مورد خطاب قرار داد. هیلی اظهار داشت: «دیشب ایالات متحده گامی بسیار حساب شده برداشت. ما آماده انجام اقدامات بیشتری هستیم اما امیدواریم لزومی به این کار وجود نداشته باشد.» این گفته های نماینده ایالات متحده در سازمان ملل حاکی از آمادگی و همچنین پیش‌بینی اقدامات بیشتر در سوریه است. همچنین، در اظهاراتی دیگر هیلی متذکر شده بود که «اسد هرگز نباید دوباره به حمله شیمیایی دست بزند.»

با تمامی این اوصاف، به نظر می‌رسد تحقق این سناریو از امکان بسیار پایینی برخوردار باشد و با توجه به نتایج خطرناک تقابل مستقیم و همه‌گیر میان واشنگتن و مسکو، هیچ یک از دو طرف رغبتی نسبت به ورود به این معادله ندارند. در واقع، علی‌رغم بروز تنش لفظی میان مقامات سیاسی دو کشور هیچ یک از طرفین مساله آرام‌سازی اوضاع را نادیده نگرفته‌ و به‌نوعی پیش‌گیری از گسترش دامنه بحران مدنظر مقامات دو کشور قرار گرفته است.



ب) تعلیق در مناسبات میان دو کشور در کوتاه مدت

دومین و یا محتمل‌ترین سناریو در ارتباط با مناسبات مسکو با واشنگتن را می‌توان تعلیق روابط دو کشور با محوریت بحران سوریه در کوتاه مدت دانست. بدین شرح که حمله موشکی آمریکا به پایگاه «الشعیرات» با توجه به تاثیراتی که در ابعاد روانی و تحولات میدانی بر بحران سوریه بر جای خواهد گذاشت، زمینه را برای سردی در مناسبات دو کشور و متعاقبا تعلیق در حصول توافق میان دو کشور را در کوتاه مدت در پی خواهد داشت. در تایید این مساله کافی است به مواضع مقامات روسیه توجه داشت. در یکی از اولین واکنش‌ها ولادیمیر سافرونکوف معاون نماینده روسیه در سازمان ملل در اظهاراتی تند که حاکی از احساس نگرانی شدید مسکو از ایفای نقش ایالات متحده در مناطق تحت تصرف اسد و مورد هدف قرار دادن نقاط قوت ارتش سوریه بود، گفت: «ما از ایالات متحده می‌خواهیم سریعا هر گونه حمله را متوقف کرده و به تلاش‌های مشترک برای دست‌یابی به راه حلی سیاسی برای سوریه بپیوندد و به مبارزه مشترک با تهدید تروریستی روی بیاورد». وی همچنین اظهار داشت «ما قویا اقدامات نامشروع ایالات متحده را محکوم می کنیم. این اقدامات بر ثبات بین المللی و منطقه ای اثر خواهند گذاشت». نکته حائز اهمیت در گفته های این نماینده روسیه آنجا بود که گفته بود «کلمات توهین آمیز زیادی» در مورد روسیه و استفاده اش از حق وتو شنیده است. وی در مقام پاسخ اظهار داشته بود «ما از حق وتو تنها در شرایطی استفاده می کنیم که شما در شورای امنیت سازمان ملل تلاش کنید پروژه‌های غیرمسئولانه ژئوپولتیکی‌تان را پی‌گیری کنید».

علاوه بر این اظهارات می‌توان به مساله تعلیق در توافق هوایی میان مسکو و واشنگتن در سوریه اشاره کرد. در این ارتباط ایگور کوناشنکوف، سخنگوی وزارت دفاع روسیه گفت: ما یادداشت تفاهمی را در این باره به وابسته نظامی آمریکا در سفارت این کشور در روسیه ارائه کرده‌ایم. کوناشنکوف با این اظهارات اخبار خبرگزاری آسوشیتدپرس درباره موافقت روسیه با حفظ خط تماس با وزارت دفاع آمریکا برای ممانعت از برخورد هوایی در سوریه را تکذیب کرد. اما نکته مهم این بود که سخنگوی وزارت دفاع آمریکا نیز اعلام کرد، پنتاگون یادداشتی درباره تعلیق خط تماس با روسیه را دریافت کرده است. این مساله به نوعی نمایان‌گر آن است که در ابتدایی‌ترین سطح، مناسبات میان کرملین و کاخ سفید با محوریت بحران سوریه در کوتاه مدت تعلیق خواهد شد و تحقق هر گونه سناریوی دیگری بستگی به کنش‌های دو طرف در آینده خواهد داشت.



ج) حصول توافق میان آمریکا و روسیه برای حل بحران سوریه

دیگر سناریویی که از سوی برخی تحلیل‌گران مورد بحث و توجه قرار می‌گیرد، در ارتباط با امکان ایجاد توافق میان آمریکا و روسیه برای حل بحران سوریه است. اساس استدلال حامیان این سناریو این است که ترامپ با اقدام صریح و قاطعانه خود به پوتین این پیام را ارسال کرد که با درنگ کردن در نزدیکی به آمریکا، احتمال حصول توافق میان دو کشور بیش از هر زمان دیگری کم‌رنگ خواهد شد. از این رو، رئیس جمهور روسیه برای بحرانی‌تر نشدن شرایط به توافق میان سریع تن خواهد داد.

در تحلیل این سناریو می‌توان اظهار داشت که در ظاهر بنیان فرضیه درست است اما اگر در عرصه تحولات میدانی به مساله نگریسته شود شاهد هستیم که هیچ‌گاه در فضایی که آمریکا نمایندگی روند غالب را داشته باشد، مسکو حاضر به توافق با این کشور نخواهد شد. از یک سو، در فضای کنونی گروه‌های اپوزیسیون حکومت مرکزی که در چند وقت اخیر دچار یاس و سرافکندگی شده بودند جانی دوباره گرفته اند و خود را برای آغاز دور جدید حملات آماده می‌کنند. از سوی دیگر، فضای روانی و سیاسی بعد از حمله آمریکا به پایگاه هوایی «الشعیرات» به‌گونه‌ای است که هر نوع نزدیکی روس‌ها به مواضع آمریکا نوعی امتیاز دادن به این کشور محسوب خواهد شد. در این شرایط می‌توان اظهار داشت که حصول توافق میان آمریکا و روسیه با توجه به شرایط جدید تا حدود زیادی نامحتمل و دور از ذهن است.

با توجه به آنچه گفته شد می توان نتیجه گرفت که در فضای کنونی منطقه و بین الملل در عین حال که دو کشور از هرگونه درگیری مستقیم پرهیز خواهند کرد، اما احتمال تشدید تنش ها و تاثیر آن بر روابط دو کشور که می تواند به شکل گیری راهبردهای جدید آمریکا و روسیه در صحنه سوریه منجر شود چندان بعید نخواهد بود. این روند همچنان که با کاهش روابط دو کشور توامان خواهد بود، بیش از پیش به تشدید درگیری های میدانی توسط متحدان آمریکا و روسیه منجر شده و به موازات آن احتمال رسیدن به راه حل سیاسی را کاهش خواهد داد.