آیا غرب دسترسی ایران به بازار جهانی سوخت هسته‌ای را تضمین خواهد کرد؟

با درنظر داشتن اینکه ظرفیت غنی سازی بومی در ایران به عنوان یکی از محورهایی تلقی می شود که اتمام روند نگارش توافق جامع به حل و فصل جزئیات آن بستگی دارد، این پرسش در همین رابطه مطرح می شود که غرب در رابطه با «تامین نیازهای عملی» ایران به سوخت هسته ای با غنای کم و زیاد، چه گزینه هایی را مطرح و ارائه کرده است؟

با تعلیق غنی‌سازی 20 درصد و ادامه تعلیق آن در دوره تمدید و همچنین احتمالاً در دوره توافق جامع در رابطه با تامین سوخت موردنیاز رآکتور تحقیقاتی تهران (به ویژه با تاکید بر اینکه ذخایر موجود در این زمینه، نیازهای این عرصه را برای حدود 5 سال تامین خواهد کرد)، این مساله مطرح بوده و هست که اگر زمان بندی اجرای توافق جامع چیزی بیش از این دوره زمانی باشد، ایران سوخت مورد نیاز 20 درصد خود را چگونه تامین خواهد کرد؟ از طرف دیگر، در مورد راکتورهای تحقیقاتی جدیدی که ممکن است شبیه رآکتور تهران باشند یا به عنوان جایگزین آن ایجاد شوند، سوخت مورد نیازشان از چه منبعی تامین خواهد شد؟

با توجه به ادامه تعلیق غنی سازی 20 درصد در دوره اجرای توافق جامع (که نقطه مشترک تحلیل ها و گزارش های مختلف در برآورد احتمالات مربوط به پیشرفت توافق جامع و متن 60 تا 70 درصدی تدوین شده در این زمینه به شمار می رود)، عمدتاً دو فرض در این رابطه وجود دارد: یا ایران از این نوع سوخت عبور نموده و کاربریهای مرتبط با آن را به کلی حذف خواهد کرد (که فرضی نادرست و غیرمعقول است) و یا اینکه با ادامه فعالیت های مربوط، برای تامین نیاز به سوخت در این زمینه به بازارهای خارجی رجوع خواهد نمود (گزینه ای که احتمال آن بیشتر است).

از طرف دیگر، طرح ایران برای تغییر طراحی قلب رآکتور تحقیقاتی اراک، با سطح غنی سازی در ایران نیز ارتباط مستقیم دارد. یکی از گزینه های مربوط به این تغییرات، استفاده از اورانیوم غنی شده در قلب رآکتور است. در صورتی که در این خصوص از اورانیوم با غنای 20 درصد استفاده شود (که به مراتب به کاهش تولید پلوتونیوم در این رآکتور خواهد انجامید)، تامین نیاز به این نوع اورانیوم غنی شده نیز باید در توافق جامع مدنظر قرار گیرد و در این خصوص نیز همان دو احتمال بالا مطرح خواهد شد.
برخی از کارشناسان هسته ای، از موافقت غرب در مذاکرات وین 6 با «دسترسی ایران به بازارهای جهانی سوخت هسته ای» خبر داده اند. سید حسین موسویان، در یادداشتی که در ویژه نامه روزنامه ایران در سالروز تنفیذ حکم ریاست جمهوری دکتر روحانی منتشر کرده است، چنین اظهار داشته که «امریکا و غرب ... آماده اند درهای بازارهای جهانی سوخت هسته ای را برای ایران باز کنند». به گفته وی غرب حتی آماده است تا «راکتورهای تحقیقاتی مدرن را در اختیار ایران قرار دهد و درهای تکنولوژی صلح آمیز هسته ای در زمینه های مختلف پزشکی، کشاورزی و غیره را روی ایران بگشاید».

دسترسی به بازارهای جهانی سوخت و اصولاً هر مقوله ای در ارتباط با توسعه هسته ای صلح آمیز، دو جنبه حقوقی سلبی و ایجابی دارد. تا کنون برداشتی که در مورد ماده 4 ان‌پی‌تی در پرتو اصرار غرب غالب بوده، این بوده است که اولاً تبادل بین المللی دانش، مواد و فناوری هسته ای صلح آمیز تنها یک مقوله اخلاقی و نه حقوقی یا تعهد آور است و ثانیاً حتی در جنبه حقوقی آن نیز، تعهد تنها جنبه سلبی دارد و نه ایجابی. به واقع، غرب تنها متعهد شده که از مانع تراشی در این مسیر خودداری کند و نه اینکه الزامی به تامین نیازها یا حضور فعال و همکارانه در این عرصه داشته باشد.

در فراز آخر توافقنامه نوامبر 2013 ژنو که مقوله «همکاری های بین المللی با ایران در رابطه با انرژی هسته ای صلح آمیز» به عنوان یکی از محورهای توافق جامع مقرر شده است، اگر مسیر الزام سازی به سمت متعهد کردن غرب به فراهم کردن تضمین شده دسترسی ایران به بازارهای بین المللی سوخت پیش برود، توفیقی حائز اهمیت و نمونه ای جدید و سابقه ساز در رویه بین المللی خواهد بود. در این رابطه، خارج کردن ایران از لیست سیاه گروههای کنترل اقلام هسته ای (نظیر گروه عرضه کننده اقلام هسته ای موسوم به ان‌اس‌جی) به عنوان نقطه تلاقی میان جنبه های سلبی و ایجابی فوق الذکر خواهد بود. بدین ترتیب، ایران امکان خواهد یافت تا نه تنها سوخت بلکه فناوری و دانش مرتبط با انرژی صلح امیز هسته ای را از اعضای این گروه و سایر مجاری بین المللی دریافت نموده، بدون آنکه همانند گذشته علیه آن خط مشی اتهام زنی بکار رود.
به نظر می رسد که با تامین بخشی از نیازهای داخلی به سوخت، از محل بازارهای خارجی موافقت شده است. دکتر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران در همین زمینه تاکید کرده بود که بخشی از سوخت از طریق خارج تامین می شود. صالحی با اشاره به برنامه‌‌های بلندمدت کشور در ایجاد و تاسیس نیروگاه‌های هسته‌ای جدید، خاطرنشان کرد: "ما باید برای تأمین مطمئن سوخت مورد نیاز این نیروگاه‌ها پیش بینی‌های لازم را انجام دهیم و این بدان معنا نیست که بخواهیم تمام سوخت خود را در داخل تولید کنیم و اگر شرایط عادی باشد می‌توانیم بخشی از سوخت مورد نظرمان را از خارج وارد کنیم". به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دولت، دکتر صالحی در دیماه 1388 نیز در همین زمینه تاکید کرده بود که "ترجیح ما خرید سوخت برای رآکتور تهران است".
در این رابطه، نکته حائز اهمیت این است که اگر سوخت هسته ای به ویژه برای رآکتور تهران و رآکتورهای مشابه در سالهای آتی و در دوره توافق جامع قرار باشد از منابع خارجی تامین شود، باید غرب تضمین های لازم را در این زمینه به ایران ارائه کند. در این رابطه، تعهد غرب باید از نوع ایجابی باشد و نه صرفاً سلبی. به واقع، غرب باید در تامین عملی این نیازها، با ایران همکاری کرده و نیاز ایران را در حدودی که به منابع خارجی موکول شده، تامین کند. در این خصوص، تغییر رویه گروههای کنترلی از محدود کردن ایران و همچنین خارج کردن آن از لیست سیاه معاملات و همکاریهای فنی هسته ای، یکی از مصادیق این تضمین ها خواهد بود.
ضمن اینکه از لحاظ معیار مطلوب برای ایران می توان گفت که دسترسی ایران به بازار جهانی سوخت، تنها به عنوان مکمل تامین بومی بخشی از نیازهای کشور در این زمینه قابل قبول خواهد بود. در نتیجه، تکیه اصلی باید همچنان بر تامین سوخت از طریق چرخه طبیعی فعالیت های صنایع هسته ای کشور بوده و اتکا به بازارهای خارجی، در موارد استثنائی و به شرط اعطای تضمین های موثر از سوی غرب به ایران باشد.